عباس جهانبخش
پژوهشگر دورۀ دکتری معماری اسلامی، دانشگاه هنر. اصفهان. ایران.
حسن شیخ العراقینزاده
پژوهشگر گروه منطق و روششناسی فرهنگستان علوم اسلامی. قم. ایران.
چکيده
تعاریف پوزیتیویستی از علم، رابطۀ فرهنگ و علم را یک رابطۀ بیرونی تعریف کرده و علم را از تأثرات فرهنگی مبرا میدانستند؛ اما تحقیقات و تأملات متعددی که در زمینۀ جامعهشناسی و فلسفۀ علم انجام شده نشاندهندۀ حضور مؤثر فرهنگ در محتوای علوم، حتی در علوم فنی و دقیقه است. پارادایمهای پستمدرن با پذیرش چنین تأثیری، علم را اساساً مقولهای فرهنگی دانسته و رابطۀ علم و فرهنگ را بهگونهای تشریح میکنند که منجربه نسبیت مطلق معرفتی و تولید جبری علم تحت فرهنگ میشود. مقالۀ پیش رو نشان داده است که براساس هر دو پارادایم، تلاش برای نیل به علم دینی بهعنوان ابزار ساخت تمدن اسلامی بیمعناست. ازسوی دیگر، برخی نحلههای فکری نیل به علم دینی را منوط به تحقق عالم و جامعۀ اسلامی دانسته و دستیابی به علم دینی بهعنوان ابزار تحقق تمدن اسلامی را به دلیل دوران غلبۀ مدرنیته غیرممکن میدانند؛ اما براساس فلسفۀ نظام ولایت، تأثیر فرهنگ بر علم برخلاف نگاه اثباتی، پذیرفته میشود و برخلاف پارادایم پستمدرن، دارای معیار تشخیص فرهنگ حق از باطل است؛ بر این اساس، تولید علم، فرایندی تاریخی و امری اجتماعی است که تحت نظامهای ولایت تاریخی اجتماعی، محتوایی متفاوت مییابد. در چنین زمینهای میتوان علوم دینی (اسلامی) را علومی دانست که تحتتأثیر فرهنگ اسلامی شکل گرفتهاند و جامعه را از وضع موجود به سمت وضع مطلوب (که اسلامیتر است) منتقل کرده و منجربه تحقق تمدن اسلامی میشوند. با چنین تعریفی، زمینۀ طرح این سؤال مطرح میشود که علمی که خود به میزانی تحتتأثیر فرهنگ اجتماعی التقاطی شکل گرفته چگونه میتواند محیط حاکم بر خود را اسلامیتر کند؟ و مکانیسم تأثیر علم بر روی فرهنگ اجتماعی چیست؟ مقالۀ حاضر با روش اسنادی و استدلال منطقی و در چهارچوب فلسفۀ نظام ولایت به بررسی تطبیقی پارادایمهای رایج در زمینۀ رابطۀ علم و فرهنگ پرداخته و درنهایت، توضیحی فرایندی از نحوۀ تأثیر و تأثر این دو ارائه داده است.
کلیدواژهها: رابطۀ علم و فرهنگ، علم دینی، تمدن اسلامی.
- اراکی، محسن. 1397. فقه عمران شهری. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
- باطنی، محمدرضا. 1387. «زبانشناسی: رابطۀ زبان و تفکر». بخارا. شمارۀ 66. صص75ـ62.
- پارسانیا، حمید. 1387. «نسبت علم و فرهنگ». فرهنگ. شمارۀ 2. صص64ـ52.
- ـــــــــــــــ. 1391. جهانهای اجتماعی. قم: کتاب فردا.
- پیروزمند، علیرضا. 1392. نظریۀ بنیادین در مناسبات دین و فرهنگ. قم: دفتر نشر معارف.
- جوادی آملی، عبدالله. 1387. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. قم: اسراء.
- جهانبخش، عباس؛ شیخ العراقینزاده، حسن. 1396. «بازتعریف سازمان تولید علم در ایران، براساس نظریۀ علم دینی فرهنگستان علوم اسلامی قم». شیراز: اولین همایش ملی چیستی و چگونگی تحول در علوم انسانی از دیدگاه آیت الله خامنهای.
- چالمرز، آلن. 1390. چیستی علم؛ درآمدی بر مکاتب علمشناسی فلسفی. ترجمۀ سعید زیباکلام. تهران:سمت.
- ـــــــــــــ. 1395. علم و تولید آن. ترجمۀ مصطفی تقوی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- حسینی الهاشمی، سید منیرالدین. 1371الف. جامعهشناسی علم (جلسۀ اول). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1371ب. مباحثی پیرامون مدل (جلسۀ دوم). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1371ج. مباحثی پیرامون مدل (جلسۀ سوم). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1372. دورۀ استدلالی مدل (جلسه اول). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1374. زمینۀ آشنایی با تعریف بانک توسعۀ اطلاعات (جلسۀ یازدهم). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1375. الگوی تنظیم برنامۀ آموزشی حوزه (جلسۀ چهار). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1377الف. مدل برنامۀ تحقیق (جلسۀ سی). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1377ب. جدول زیرساخت روش تحقیق در پزشکی (جلسۀ هفتم). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1379الف. جهانی شدن فرهنگی دورۀ دوم. قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1379ب. دورۀ معرفی فلسفۀ نظام ولایت (جلسه اول). قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
- خندان، محمد. 1388. فلسفۀ اطلاعات. تهران: نهاد کتابخانههای عمومی کشور.
- خندان، محمد؛ فدایی، غلامرضا. 1388. «نگاهی به مبادی و مسائل فلسفۀ اطلاعات لوچیانو فوریدی». پژوهشهای فلسفیـکلامی. شمارۀ 39. صص40ـ5.
- دیوئی، جان. 1376. منطق: تئوری تحقیق. ترجمۀ علی شریعتمداری. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسۀ انتشارات و چاپ.
- داوری اردکانی، رضا. 1396. «نامه به دبیرخانه هماندیشی اسلامی». روزنامۀ ایران. (6723). مورخ:2/12/96.
- روشه، گی. 1367. کنش اجتماعی. ترجمۀ هما زنجانیزاده. مشهد: دانشگاه فردوسی.
- زنجانی، برات. 1375. «تبلور معانی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شمارۀ 1و2. صص80ـ51.
- سوزنچی، حسین. 1395. درسنامۀ جامعهشناسی معرفت. قم: دانشگاه باقرالعلوم. درجشده در تارنمای http://lms.bou.ac.ir/lms/mod/forum/view.php?id= بازیابی شده در تاریخ 13/11/97.
- کاپلستون، فردریک چارلز. 1388. تاریخ فلسفه؛ از بنتام تا راسل. جلد 8. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- کارناپ، رودلف. 1378. مقدمهای بر فلسفۀ علم. ترجمۀ یوسف عفیفی. تهران: نیلوفر.
- مطهری، مرتضی. 1385. جامعه و تاریخ. تهران: بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری.
- ـــــــــــــــــ. 1390. ده گفتار. تهران: بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری.
- میرباقری، سید مهدی. 1394. اندیشۀ تمدن نوین اسلامی. قم: اتشارات تمدن نوین اسلامی.
- هیدگر، مارتین. 1391. زبان، خانۀ وجود: گفتو گوی هیدگر با یک ژاپنی. ترجمۀ ناصر جهانبخش. تهران: هرمس.
- یقینیپور، مصطفی. «الگوی جامعهشناسی معرفت استاد مطهری». اسلام و علوم اجتماعی. شمارۀ 9. صص89ـ59.
- Berger, P.L; Luckman, Thomas. 1967. The Social Construction of Reality. A Doubleday Anchor Books.
- Feyerabend, P. 1975. How to defend society against science. Introductory Readings in the Philosophy of science, 1998: pp 54-65.
- Kuhn, Thomas. 1962. the Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press.
- ____________ . 1965. Logic of Discovery or Psychology of Research. pp 1–23.
- Lakatos, I. 1968a. “Changes in the Problem of Inductive Logic”, in Lakatos (ed.), the Problem of Inductive Logic, 1968, pp. 315–417.
- ____________ . 1968b. “Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes”. In Proceedings of the Aristotelian Society. 69: pp 149–86.
- ____________ . 1970. Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes. In Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press.