روابط متقابل فرهنگ و تمدن

محمد خورشیدی

دانشجوی دکتری مدیریت راهبردی فرهنگی دانشگاه عالی دفاع ملی. تهران. ایران.

مهدی ناظمی اردکانی

دانشیار گروه اندیشه و مطالعات فرهنگی دانشگاه امام حسین علیه السلام. تهران. ایران.

چکیده

بررسی روابط متقابل فرهنگ و تمدن و تفکیک آن‌ها در دو نظام عینی شامل رفتارها، نمادها و مصنوعات و نظام ذهنی شامل بینش‏ها، باورها، ارزش‏ها و هنجارها می‏تواند نقش مهمی در باب نظریۀ‏ تمدن‌سازی اسلامی و تقریب نظام‏های برآمده از آن داشته باشد. فرهنگ با تکیه بر بعد ذهنی شامل مجموعۀ باورها و عقاید، ارزش‏ها، گرایش‏ها و هنجارها بوده و تعیین‌کنندۀ مسیر پیشرفت و تعالی انسان در جوامع ‏است و تمدن با تأکید بر کارکردهای عینی جامعه و ارائۀ مجموعۀ بزرگی از نظام‏های اجتماعی، درپی تفسیری خاص از فرهنگ بوده و درصدد برقراری نظم ویژه‏ای است که بر مجموع نهادهای اجتماعی سایه افکنده تا بتواند موجب رشد و پیشرفت همه‏جانبه ‏شود. این تحقیق با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی با رویکرد تحلیل محتوای کیفی درصدد تبیین مفهوم فرهنگ و تمدن و بیان روابط متقابل بین آن‌هاست و از میان نسبت‏های گوناگونی که میان فرهنگ و تمدن مطرح شده است، تمدن شامل فرهنگ بوده و بر بعد عینی آن تأکید دارد و فرهنگ نیز به‌منزلۀ روح و جان تمدن‏ها، سازندۀ آن محسوب می‏شود.

کلیدواژه‌ها: فرهنگ، تمدن، جامعه، نظام عینی، نظام ذهنی.

1. قرآن کریم، ترجمۀ استاد فولادوند.
2. آسیایی، محمد. 1388. «فناوری، فرهنگ و تمدن». نامۀ پژوهش فرهنگی. شمارۀ 8، صص94ـ61.
3. آشوری، داریوش. 1381. تعریف‏ها و مفهوم فرهنگ. تهران: آگاه. چاپ دوم.
4. ـــــــــــــــــ. 1382. فرهنگ‌شناسی (گفتارهایی در زمینه فرهنگ و تمدن). تهران: قطره. چاپ دوم.
5. آموزگار، ژاله. 1389. «گفتارهایی دربارۀ فرهنگ و تمدن». مجلۀ جهان کتاب. شمارۀ 257، 256 و 255.
6. امام خمینی، سید روح‌الله. 1385‌. صحیفۀ امام. جلد 3 و6. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثـار امـام خمینی Š.
7. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. 1408ه. مقدمۀ ابن‌خلدون. بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
8. ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1375. مقدمه. جلد 8. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
9. ابراهیم‌نژاد، محمدرضا؛ پورعباس، محمد. 1396. «واکاوی مفهوم “تمدن نوین اسلامی” با رویکرد معناشناختی». پژوهش‏های سیاست اسلامی. شمارۀ 1. صص36ـ13.
10. احمدی، محمدمهدی. 1390. «تعاملات فرهنگی ایران و اسلام». مجلۀ روابط فرهنگی. شمارۀ 3. صص53ـ40.
11. اسدى، على. 1389. مواجهۀ آیات‌ و روایات بـا جـنبه‌هاى مـنفى فرهنگ‌پذیرى. قم: مؤسسۀ آموزشى و پژوهشى امام خمینى Š.
12. اظرف، دیوان محمد. 1341. «وجه مشترک فرهنگ و تمدن». مجلۀ هلال. شمارۀ 40. صص38ـ33.
13. انوری، حسن. 1382. فرهنگ فشرده سخن. جلد 2. تهران: سخن.
14. ایزدپناه، عباس. 1378. «مقدمه‏ای بر مبانی فرهنگ و تمدن انقلاب اسلامی». پژوهشنامۀ انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان). شمارۀ 2. صص125ـ105.
15. بشیرورسی، شبیر. 1377. «جنبه‌های فرهنگی و معنوی گفت‌وگوی میان تمدن اسلامی و تمدن غرب». چیستی گفت‌وگوی تمدن‌ها. تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
16. بنی‌سلیم، محمد. 1387. «جلوه‏های پیوستگی در تمدن و فرهنگ ایران». مجلۀ فقه و تاریخ تمدن. شمارۀ 15. صص31ـ9.
17. پژوهنده، محمدحسین. 1374. «بازشناسی فرهنگ: مفهوم فرهنگ از دیدگاه متفکران». مجلۀ پژوهش‏های اجتماعی اسلامی. شمارۀ 2. صص94ـ65.
18. پهلوان، چنگیز. 1382. فرهنگ‌شناسی. تهران: نشر قطره. چاپ دوم.
19. ـــــــــــــــ. ١٣٨٨. فرهنگ و تمدن. تهران: نی.
20. پورداوود، ابراهیم. 1326. فرهنگ ایران باستان. تهران: بی‏نا.
21. پیروزمند، علیرضا. 1393. مبانی و الگوی مهندسی فرهنگی. قم: فرهنگستان علوم اسلامی.
22. تافلر، الوین؛ تافلر، هایدی. 1376. به‌سوی تمدن جدید. ترجمۀ محمدرضا جعفری. تهران: سیمرغ.
23. تاملین، فردریک. 1385. گزیدۀ آثار توین‌بی. ترجمۀ محمدحسین آریا. تهران: امیرکبیر. چاپ دوم.
24. توین‌بی، آرنولد. 1376. بررسی تاریخ تمدن. ترجمۀ محمدحسن آریا. تهران: امیرکبیر.
25. جان‏احمدی، فاطمه. 1393. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها (معاونت پژوهشی دانشگاه معارف اسلامی). انتشارات معارف.
26. جعفری، محمدتقی. 1375. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
27. جمعی از نویسندگان (کرمی قهی، محمدتقی، بابایی، حبیب الله، رهدار، احمد و خراسانی، رضا). 1388. جستاری نظری در باب تمدن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
28. جهان‏بین، فرزاد؛ معینی‏پور، مسعود. 1393. «فرایند تحقق تمدن اسلامی از منظر آیت‌الله خامنه‏ای». مجلۀ مطالعات انقلاب اسلامی. شمارۀ 39. صص46ـ29.
29. حسینی، سید محمدعارف. 1381. رویارویی تمدن اسلامی و مدرنیته. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
30. حسینی، سیدحسین. 1393. «روش تحلیل مؤلفه‌های مفهومی تمدن». حکمت معاصر. سال پنجم. شمارۀ 2. صص45-21.
31. خلیلی شورینی، سیاوش. 1392. روش‌های پژوهش آمیخته (با تأکید بر بومی‌سازی). چاپ سوم. تهران: یادوارۀ کتاب.
32. خنیفر، حسین؛ موسوی، زینب سادات. 1390. «بایسته‌های دانشگاه فرهنگ‌ساز در هزارۀ سوم (مطالعۀ موردی: جامعۀ اسلامی در عرصۀ جهانی)»، مجلۀ مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. شمارۀ 46.
33. خامنه‏ای، سید علی. پایگاه اطلاع رسانی معظم له قابل دسترس در سایت khamenei.ir.
34. خانی مقدم، مهیار. 1394. «شاخصه‏های مبنایی برای ترسیم راهبردهای تحقق فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز». پژوهش‏های مهدوی، شمارۀ 13. صص45ـ29.
35. داوری، رضا. 1368. «فرهنگ، جان تمدن». مجلۀ سورۀ اندیشه. شمارۀ 11. صص122ـ119.
36. ــــــــــــ. 1380. اوتوپی و عصر تجدد. تهران: ساقی.
37. دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‏نامه دهخدا. جلد 11. تهران: دانشگاه تهران. چاپ دوم.
38. دورانت، ویل؛ دورانت، آریل. 1384. درآمدی بر تاریخ تمدن. ترجمۀ احمد بطحایی، خشایار دیهیمی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
39. دورانت، ویل. 1384. تاریخ تمدن. جلد 1. ترجمۀ ضیاءالدین علائی طباطبائی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ دهم.
40. رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بیروت. 1382. «تمایز بین فرهنگ و تمدن». مجلۀ چشم‌انداز ارتباطات فرهنگی. شمارۀ 4. صص28ـ27.
41. رؤیایی، رمضانعلی؛ رسولی، اسحاقی. 1387. «الزامات سیاست‌گذاری فرهنگی در سطح ملی». پژوهشنامۀ پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک. شمارۀ 31.
42. سروش، عبدالکریم. 1384. فربه‌تر از ایدئولوژی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی صراط.
43. سیاهپوش، امیر؛ آقاپور، علی. 1391. فرهنگ در منظر مقام معظم رهبری. تهران: مؤسسۀ نشر شهر. چاپ سوم.
44. شریعتی، علی. 1357. تاریخ تـمدن. جلد 1 و 5. تهران: قلم.
45. صالحی امیری، سید رضا؛ عظیمی، امیر. 1387. «رویکردهای فرهنگی و الزامات مدیریتی آن». پژوهشنامۀ پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک. شمارۀ 28.
46. طاهری، مهدی؛ نوروزی، محمدجواد. 1396. «تحلیل تمدن اسلامی در رویکردهای توصیفی و هنجاری». مجلۀ معرفت سیاسی. شمارۀ 17. صص74ـ57.
47. على‌ احمدى، علیرضا و همکاران. 1383. شناخت فرهنگ: فـرهنگ سـازمانى و مدیریت بـر آن. [بـى‌جا]: تـولید دانش.
48. علی‌بابایی، غلامرضا. 1369. فرهنگ عـلوم سـیاسی. جلد 2. تـهران: ویس.
49. عمید، حسن. 1381. فرهنگ عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ بیست‌ویکم.
50. عیوضی، محمدرحیم. 1386. «فرهنگ اسلامی؛ مفاهیم، ویژگی‌ها و اصول‌». مجلۀ زمانه. شمارۀ 58. صص28ـ18.
51. فرهی بوزنجانی. 1391. فرهنگ سازمانی و پلیس. تهران: سازمان تحقیقات و مطالعات ناجا، پژوهشکدۀ بنیان.
52. فضایی، یوسف. 1375. «مفهوم فرهنگ و تمدن در ادبیات معاصر». مجلۀ چیستا. شمارۀ 133 و 132. صص183ـ176.
53. فوزی، یحیی؛ صنم‏زاده، محمودرضا. 1391. «تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینیŠ». مجلۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. شمارۀ 9. صص40ـ7.
54. قراگزلو، محمد. 1382. «چیستی فرهنگ و تمدن». مجلۀ اطلاعات سیاسی‌ـ‌اقتصادی، شمارۀ 198و197. صص95ـ86.
55. کاظمی، سید علی‌اصغر. 1376. بحران نوگرایی و فرهنگ سیاسی در ایران معاصر. تهران: قومس.
56. لوکاس، هنری. 1382. تاریخ تمدن. جلد 1. ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ. تهران: سخن. چاپ پنجم.
57. محسنی، منوچهر. 1386. بررسی در جامعه‌شناسی فرهنگی ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
58. محمدی اصل، عباس. 1379. «درآمدی بر جامعه‌شناسی مناسبات فرهنگی تمدن‌ها». مجلۀ اطلاعات سیاسی‌ـ‌اقتصادی. شمارۀ 158و157.
59. محمودی‌ بختیاری، علیقلی. 1368. زمینۀ‌ فرهنگ و تمدن ایران. تهران: پاژنگ. چاپ چهارم.
60. مطهری، سید مرتضی. 1368الف. مجموعه آثار. جلد 7. تهران: انتشارات صدرا.
61. مطهری، مرتضی. 1368ب. جامعه و تاریخ. تهران: صدرا. چاپ پنجم.
62. معین، محمد. 1382. فرهنگ فارسی. چاپ پنجم. تهران: سرایش.
63. منشی طوسی، محمدتقی. 1387. «حلقۀ پیوند فرهنگ‌ها و تمدن‌ها». مجلۀ فقه و تاریخ تمدن. شمارۀ 16. صص148ـ127.
64. مولانا، حمید. 1382. «اتحادیۀ امت اسلامی: طرحی در پیامد و ساختار جهان‏شمولی اسلام»، به اهتمام سیدطه مرقائی؛ جهان‏شمولی اسلام و جهانی‏سازی (1). تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
65. ناظمی اردکانی، مهدی. 1393، مصاحبه دربارۀ چیستی فرهنگ و ابزارهای انتقال آن. قابل دسترس در سایت rasanews.ir/NSite/FullStory/HTM/Id=245152.
66. ناظمی اردکانی،مهدی؛ پیروزمند،علی‌رضا؛خوش چهره، چهره؛ محمدملکی، رضا؛ نبوی، سید مرتضی. 1391. «میزگرد: بررسی نسبت بین فرهنگ و تمدن». فصلنامۀ راهبرد توسعه. شمارۀ 32.
67. نجفی، موسی. ١٣٩١. تـفکر و تـمدن. تـهران: پژوهشگاه علوم‌ انسانی‌ و مطالعات‌ فرهنگی.
68. دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی. 1393. نقشۀ مهندسی فرهنگی کشور. تهران: دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی.
69. نوری مطلق، علی. 1389. «نقش راست‌مغزی ـ چپ‌مغزی در پدیداری و پایداری فرهنگ‌ها و تمدن‌ها». مجلۀ تحقیقات فرهنگی. شمارۀ 10. صص146ـ123.
70. هانتینگتون، ساموئل. 1370. سامان سـیاسی در جـوامع دستخوش تغییر. ترجمۀ محسن تلاشی. تهران‌: علم‌.
71. ــــــــــــــــــ. نظریۀ برخورد تمدن‌ها. ترجمۀ مجتبی امیری. تهران: وزارت امور خارجه.
72. همتی، همایون. 1390. «رابطۀ دین و تمدن». مجلۀ روابط فرهنگی (ویژه‌نامه نهمین هم‌اندیشی نمایندگان فرهنگی ج.ا.ا در خارج از کشور). شمارۀ 1.
73. ـــــــــــــ. 3/10/1396. «جایگاه و اهمیت فرهنگ». سلسله نشست‏های آفاق اندیشه. سخنرانی جلسه26. تهران: حسینیۀ ارشاد.
74. ولایتی، علی‌اکـبر. 1384الف. پویایی فـرهنگ‌ و تـمدن اسـلامی و ایران. جلد 1 و 4. تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی.
75. ولایتی، علی‌اکبر. 1384ب. تاریخ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
76. یوکیچی، فوکوتساوا. 1379. نظریۀ تمدن. ترجمۀ چنگیز پهلوان. چاپ دوم. تهران: نشر گیو.
77. Geertz, C. 1983; Local Knowledg: Further Essays in Interpretive Anthrology. New York: Basic Books.
78. _________ 1973. The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books.
79. Hill, C. W. 1997. International business: Competing in the global market place. chicago: Irwin.
80. Hinnels, John R. 2005. The routledge companion to the study of religion. newyork: taylor & francis.
81. Tylor ,E.B. 1981. “Primtive”. Jhon Murry. Vol. 1. London.