مناسبات فقه و تکنولوژی در پرتو تمدن نوین اسلامی

عباسعلی مشکانی سبزواری

دانش آموخته دکتری فقه سیاسی، مجتمع آموزش عالی فقه، جامعةالمصطفی العالمیه. قم. ایران.

چکيده

تکنولوژی و فناوری به‌عنوان بخش سخت تمدن، در کنار بخش نرم آن، یعنی سبک زندگی و الگوهای رفتاری، دو بخش مهم تمدن نوین اسلامی را تشکیل می‌دهند؛ ازسوی دیگر، دانش فقه به‌عنوان سامانۀ استنباط و ارائۀ الگوهای رفتاری (باید و نبایدها) در حوزه‏های مختلف حیات بشری، از مقولۀ تکنولوژی و فناوری تأثیرگذار و تأثیرپذیر است. تأثیر و تأثر فقه در نسبت با تکنولوژی، دو رویکرد متفاوت به فقه روی می‏دهد: در رویکرد فردی به فقه (فقه فردی)، تکنولوژی به‌نحو پیشینی و فعال بر فقه اثر گذاشته و مواجهۀ فقه با تکنولوژی، مواجهه‏ای پسینی و انفعالی است. در مقابل، در رویکرد حکومتی به فقه (فقه حکومتی) قضیه برعکس بوده و فقه به‌نحو پیشینی بر تکنولوژی و فناوری تأثیر می‌گذارد و تکنولوژی در برابر آن به‌صورت پسینی و انفعالی ظهور می‏یابد؛ به‌بیان دیگر، در رویکرد فردی به فقه، فقه در برابر عمل انجام‌شده و تکنولوژی تولیدشده قرار دارد و مجبور است به‌نحو پسینی حکم آن را تبیین کند؛ اما در رویکرد حکومتی، فقه با مهندسی اصل نیاز به نوع خاصی از تکنولوژی، در فرایند تولید و حتی نحوۀ بهره‏گیری از آن نیز حضور مستقیم دارد؛ به بیان سوم، در رویکرد فردی به فقه، الگوهای رفتاری (سبک زندگی) متناسب و سازوار با تکنولوژی طراحی می‏شوند؛ اما در رویکرد حکومتی، این تکنولوژی و فناوری است که متناسب با الگوهای رفتاری و سبک زندگی اسلامی طراحی و تولید می‏شود. مقالۀ حاضر تلاش دارد نسبت هر کدام از دو رویکرد حکومتی و فردی به فقه با مقولۀ تکنولوژی و فناوری را بررسی و ارزیابی کند.

کلیدواژه‌ها: تکنولوژی، فقه فردی، فقه حکومتی، الگوهای رفتاری، سبک زندگی، تمدن نوین اسلامی.

1. خامنه ای، سیدعلی. 27/8/1371. در ديدار فرماندهان و اعضاي نيروي مقاومت بسيج. https://www.leader.ir/fa/content/ .
2. خامنه ای، سیدعلی. 27/8/1371. دانشجویان، دانش آموزان و دیگر جوانان خراسان شمالی. https://www.leader.ir/fa/content/9985.
3. مشکانی سبزواری، عباسعلی. 1390. «درآمدی بر سنجش ظرفیت‏های تمدن سازی فقه». تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. شمارۀ 3. تابستان 1390. صص184ـ145.
4. ــــــــــــــــــــــــــ‌. 1392. «درآمدی بر چیستی و جایگاه سبک زندگی در فرایند تکاملی انقلاب اسلامی». معرفت، شمارۀ 185. اردیبهشت 1392. صص84ـ65.
5. ــــــــــــــــــــــــــ‌. 1395. «اجتهاد حکومتی و نظام‌سازی دینی». اندیشۀ تمدنی اسلام. شمارۀ 2. بهار و تابستان 1395. صص80ـ65.
6. ــــــــــــــــــــــــــ‌. 1396. جستارهایی در فقه حکومتی. قم: نشر کتاب فردا.
7. میرباقری، سید محمدمهدی. 1396. نسبت دین با علم و فناوری. قم: نشر تمدن نوین.
8. کلمۀ دانشجو. 1371. «تکنولوژی و فقه اسلامی». مجلۀ کلمۀ دانشجو. شهریور و مهر 1371 شمارۀ 1. صص33ـ31