واقع‌گرایی در مطالعات تمدن نوین اسلامی

ابراهیم دادجو

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. تهران. ایران.

چکیده

تمدن نوین اسلامی بر الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت و این نیز بر علوم انسانی اسلامی وابسته است. علوم انسانی اسلامی نیز بر نوع رویکردی که نسبت‌به آن داریم وابسته است. درمورد علوم انسانی اسلامی و به‌تبع آن، درمورد الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت و تمدن نوین اسلامی می‌توان دو رویکرد عمده را از یکدیگر تشخیص داد؛ رویکرد غیرواقع‌گرایانه و رویکرد واقع‌گرایانه. رویکردهای غیرواقع‌گرایانه عمدتاً رویکردهایی قراردادگرایانه‌اند، به واقع و شناخت واقع باور ندارند و در شناخت آن سه به‌جای اینکه به واقع و مبانی واقع‌گرایانه نظر داشته باشند به تعریف، قرارداد و دیکته‌ای (de dicto) که اشخاص و مکاتب از آن‌ها به‌دست می‌دهند نظر دارند. رویکردهای واقع‌گرایانه به واقع و شناخت واقع باور دارند و در شناخت آن سه، به‌جای اینکه به تعریف، قرارداد و دیکتۀ اشخاص و مکاتب نظر داشته باشند، آن‌ها را بر محور واقع، مبانی واقع‌گرایانه و بنا به واقعی (de facto) که باید داشته باشند مورد بحث قرار می‌دهند. ظاهرگرایی متقدمان و قراردادگرایی متأخران (که تقریباً کل فلسفه‌ها و فلسفۀ ‌علم‌های معاصر غربی را تشکیل می‌دهند) رویکردهایی غیرواقع‌گرایانه و واقع‌گرایی متقدمان و واقع‌گرایی تقریبی (که در ذات‌گرایی و واقع‌گرایی چهل سال اخیر غربی، که عمدتاً در ایران ناشناخته است، تبلور یافته است) رویکردهایی واقع‌گرایانه‌اند. بازسازی واقع‌گرایی متقدمان و واقع‌گرایی تقریبی، بر محور واقع‌گرایی قوی فلسفۀ اسلامی، نگارنده را به واقع‌گرایی قوی جدیدی رهنمون شده است. براساس همین واقع‌گرایی قوی جدید، به‌نظر می‌رسد که آن سه به یکدیگر وابسته‌اند و توضیح آن سه نیازمند «نظریۀ واحد»ی است که بتواند از آن سه توضیح‌های واقع‌بینانه‌ای به‌دست دهد. مقالۀ حاضر به دنبال همین رویکرد جدید است.

کليدواژه‌ها‏: ظاهرگرایی، قراردادگرایی، واقع‌گرایی قوی، علوم و امور انسانی، تفکیکی و ترکیبی.

1. الاشعری، ابوالحسن. 1953م. اللمع فی‌الرّد علی اهل الزیغ و الاهواء و البدع. به کوشش جوزف مک کارتی. لبنان ـ بیروت. بی جا.
2. ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. 1403ق. الاشارات و التنبیهات. با شرح خواجه نصیرالدین طوسی. تهران: دفتر نشر کتاب. چاپ دوم.
3. ـــــــــــــــــــــــ. 1390. الهیات از کتاب شفاء. ویرایش و ترجمه ابراهیم دادجو. تهران: امیرکبیر. چاپ دوم.
4. ابن‌فرقل. 1972م. نشأة الآراء و المذاهب و الفرق الکلامية. جلد 1. بیروت. لبنان. منشورات الحلبي الحقوقية.
5. اعتماد، شاپور (به کوشش). 1375. دیدگاه‌ها و برهان‌ها: مقاله‌هایی در فلسفۀ علم و فلسفه ریاضی. تهران: نشر مرکز.
6. الیس، برایان. ذات‌گرایی علمی. ترجمه و پژوهش ابراهیم دادجو. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، در شرف چاپ.
7. باقری، خسرو. 1382. هویت علم دینی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ اول.
8. ــــــــــــــ. 1386. «علم دینی: امکان، ماهیت و ضرورت». در مجموعه مقالات کنفرانس توسعۀ دانش و فناوری در ایران. جلد 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. صص. 94ـ71.
9. بیگی، هادی. 1391. «بررسی و نقد رویکرد طه عبدالرحمن به اسلامی‌سازی علوم انسانی». فصلنامۀ ذهن. تهران. شمارۀ 50. تابستان. صص144ـ117.
10. ـــــــــــ. 1392. «روش‌شناسی فلسفۀ تحلیلی ـ کاربردی طه عبدالرحمن با تأکید بر مسئلۀ هویت انسان معاصر». فصلنامۀ ذهن. شمارۀ 55، زمستان.
11. جوادی آملی، عبدالله. 1386. منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. تحقیق احمد واعظی. قم: اسراء.
12. جمعی از نویسندگان. 1385. علم دینی (دیدگاه‌ها و ملاحظات). تدوین و تعلیقات سید حمیدرضا حسنی و دیگران. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ اول.
13. حجازی السقاء، محمد. 1988م. صحه اصول مذهب اهل المدینه. مصر ـ قاهره. بی جا.
14. خراسانی، آخوند محمدکاظم. 1416ق. کفاية الاصول. مع حواشی المحقق المیرزا ابی‌الحسن المشکینی. تحقیق الشیخ سامی الخفاجی. قم: منشورات دارالحکمه. الطبعه الاولی.
15. خسروپناه، عبدالحسین. 1393. در جست‌وجوی علوم انسانی اسلامی. تهران: دفتر نشر معارف. چاپ اول.
16. دادجو، ابراهیم. 1390. مابعدالطبیعه از نگاه ارسطو و ابن‌سینا. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
17. ـــــــــــــ. 1397. «ذات‌گرایی جدید در فلسفۀ علم معاصر (جریانی مهم اما ناآشنا در ایران معاصر)». فصلنامۀ ذهن. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. شمارۀ 74. تابستان. صص82ـ51.
18. ـــــــــــــ. ذات‌گرایی جدید در فلسفۀ علم معاصر (جریانی مهم اما ناآشنا در ایران معاصر). تألیف و ترجمه. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. در شرف چاپ.
19. ـــــــــــــ. واقع‌گرایی در علوم انسانی اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. در شرف چاپ.
20. رایشنباخ. 1371. پیدایش فلسفۀ علمی. ترجمۀ موسی اکرمی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ اول.
21. رضایی، رحمت‌الله. 1383. «استنتاج معطوف به بهترین تبیین و توجیه گزاره‌های مربوط به عالم خارج». فصلنامۀ علمی پژوهشی معرفت‌ فلسفی. مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینیŠ. سال دوم، شمارۀ 2. زمستان. صص96ـ61.
22. زیباکلام، سعید. 1385. «تعلقات و تقویم دینی علوم». علم دینی: دیدگاه‌ها و ملاحظات. تعلیقات سید حمیدرضا حسنی و دیگران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
23. سروش، عبدالکریم. 1370. تفرج صنع. تهران: سروش.
24. ــــــــــــــــــــ. 1371. اوصاف پارسایان. تهران: صراط.
25. سوزنچی، حسین. 1388. معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی. چاپ اول.
26. ــــــــــــــــ. 1391. «گفت‌وگو با نشریۀ پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی». ویژه‌نامۀ نخستین کنگرۀ بین‌المللی علوم انسانی اسلامی. شمارۀ 1. بهار.
27. سید قطب. 1394. ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی. سید محمد خامنه‌ای. تهران: بعثت. چاپ اول.
28. شریفی، احمدحسین. 1393. مبانی علوم انسانی اسلامی. تهران: انتشارات آفتاب توسعه. چاپ اول.
29. صدرالمتألهین شیرازی، محمد. 1981م. الحکمة المتعالية فی‌الاسفار العقلية الاربعه. لبنان ـ بیروت: داراحیاء التراث العربی. الطبعه الثانیه.
30. طباطبایی، سید محمدحسین. 1378. نهاية الحکمة. تصحیح و تعلیق غلامرضا فیاضی. قم: انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی. چاپ اول.
31. طباطبایی، محمدحسین؛ مطهری، مرتضی. 1374. اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: انتشارات صدرا. چاپ هشتم.
32. عارفی، عباس. 1388. مطالبقت صور ذهنی با خارج. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
33. الغزالی. 1421 ق/ 2000 م. تهافت‌الفلاسفه. لبنان ـ بیروت: دارالکتب العلمیهه. الطبعه الاولی.

• ـــــــ. 1428 ـ 1429 ق. مجموعه رسائل، رسالة القسطاس المستقیم. لبنان ـ بیروت: دارالفکر.

35. قبادی، خسرو. 1379. دیدگاه‌های مختلف دربارۀ دانشگاه اسلامی. به سفارش شورای عالی انقلاب اسلامی.
36. کاپلستون، فردریک. 1376. تاریخ فلسفه. جلد 8. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش. چاپ دوم.
37. گلشنی، مهدی. 1369. دیدگاه‌های فلسفی فیزیکدانان معاصر. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ اول.
38. ـــــــــــــ. 1385. از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
39. مصباح یزدی، محمدتقی‌. 1375. «تبیین مفهوم مدیریت اسلامی». معرفت. شمارۀ 17. صص16ـ13.
40. ـــــــــــــــــــــــــ. 1379. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی. چاپ چهارم.
41. ـــــــــــــــــــــــــ. 1392. رابطۀ علم و دین. تحقیق و نگارش علی مصباح. قم: مؤسسۀ امام خمینیŠ.
42. مطهری، مرتضی. 1369. آشنایی با علوم اسلامی. ج 1. تهران: صدرا.
43. ـــــــــــــــــ. 1371. ده گفتار. تهران: صدرا.
44. ـــــــــــــــــ. 1386. نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر. تهران: انتشارات صدرا، چاپ سی‌و‌چهارم.
45. المظفر، محمدرضا. 1386. اصول الفقه. تحقیق صادق حسن‌زاده المراغی. قم: منشورات العزیزی. الطبعه الثانیه.
46. ــــــــــــــــــــ. 1980م/ 1400ق. المنطق. لبنان ـ بیروت: دارالتعاریف.
47. ملکیان، مصطفی. 1381. راهی به رهایی. تهران: نگاه معاصر.
48. منصوری، علیرضا. 1393. «استقرای بدبینانه و رئالیسم‌ علمی». در جمعی از محققان. رئالیسم. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
49. میرباقری، سید محمدمهدی. 1387. گفت‌وگوی علمی پیرامون مفهوم علم دینی. قم: فجر ولایت.
50. ناصر خاکی، حسن؛ نجم، نجمه. 1391ش. «معنا‌یابی علوم انسانی اسلامی در گفتمان‌های اسلام‌گرای معاصر». در فصلنامه علمی پژوهشی ذهن. فصلنامۀ گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. شمارۀ 50. تابستان. صص184ـ145.
51. نصر، سید حسین. «جهان‌بینی اسلامی و علم جدید». علم دینی: دیدگاه‌ها و ملاحظات. تعلیقات حمیدرضاحسنی و دیگران.
52. ولایی، عیسی. 1391ش. فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول. تهران: نشر نی. چاپ نهم.
53. Psillos, Stathis. 2009. Knowing the Structure of Nature, Essays on Realism and Explanation, Palgrave, MacMillan.
54. Sankey, Howard. 2007. Scientific Realism and the Rationality of Science. Published by Ashgate Publishing Company. England.