آسیب ‏شناسی رویکرد ایدئولوژیک به دین در احیای تمدن اسلامی

سید محمدهادی پیشوایی

پژوهشگر در عرصه فقه سیاسی، در موسسه امام خمینی ره، قم، ایران.

چکیده

یکی از مهم‏ترین برنامه‏های کلان برای احیای تمدن اسلامی و خروج جهان اسلام از وضعیت عقب‏ماندگی و انحطاط تمدنی، پروژۀ «ایدئولوژیک کردن اسلام» بوده است؛ برنامه‏ای که اجمالاً با رویکرد سیدجمال به اسلام و جهان اسلام آغاز شده و توسط شاگردان او پی ‏گرفته شده است. در این رویکرد، اسلام مهم‏ترین ابزار پیشرفت جامعۀ عرب در صدر اسلام معرفی شده، که توانسته است در مدت کوتاهی تمدن اسلامی را به‏وجود آورد؛ ابزاری که می‏توان با به‏کارگیری مجدد آن، بار دیگر جهان اسلام را به اوج ترقی رساند. رویکردی که مشهورترین منادیان آن دو روشنفکر مشهور جهان اسلام، دکتر علی شریعتی در فضای شیعه و سید قطب در فضای اهل‏سنت هستند؛ رویکردی جدید به دین و تفسیری جدید از قرآن که با تفسیر علمای سنتی در حوزه‏های علمیه شیعه و اهل‏سنت کاملاً متفاوت است. با توجه به نفوذ گستردۀ این رویکرد در میان قشر دانشگاهی در فضای جهان اسلام، این رویکرد سبب اقبال بیشتر افراد جامعه به دین و به‏ویژه بُعد تمدن‏سازی آن شد؛ اما به‏رغم این نقطۀ مثبت، این اندیشه‏ سبب شکل‏گیری گروه‏های سیاسی و جهادی، چون اخوان‏المسلمین، طالبان، القاعده، داعش و… در فضای اهل‏سنت، و گروه‏هایی چون سازمان مجاهدین خلق و فرقان و… در فضای شیعه شده است. در این نوشتار سعی شده است که با تحلیل مبانی این دیدگاه، ظرفیت‏های تمدنی آن و خطرات ویرانگر این رویکرد، به دین و به‏ویژه قرآن کریم بررسی شود.

کلیدواژگان: ایدئولوژی، آسیب‏ شناسی، ایدئولوژی، سیدجمال، علی شریعتی، سید قطب، تکفیر، تمدن اسلامی.

1. الافغانی الحسینی، السیدجمال‏الدین. 1422ق/ 2002م. الآثار الکامله. محقق: سیدهادی خسروشاهی. القاهره: مکتبة الشروق الدولية.
2. الگار، حامد. 1359. نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت. مترجم: ابوالقاسم سری. تهران: توس.
3. برزگر، ابراهیم. 1392. «مجرای فهم تکفیری‏ها: مشابهت‏های تکفیری‏ها و خوارج»، فصلنامۀ پژوهش‏های راهبردی سیاست. س۲. ش7. زمستان. ص147-164.
4. ــــــــــ . 1389. جریان‏ها و سازمان‏های سیاسی ایران. چ۱۳. قم: نشر علم.
5. حلبی، علی‏اصغر. 1356. زندگی و سفرهای سیدجمال‏الدین اسدآبادی. تهران: زوار.
6. حورانی، آلبرت حبیب، و عزقول، کریم. بدون تاريخ الفكر العربي في عصر النهضة، ۱۷۹۸ – ۱۹۳۹. ۱ ج. بیروت – لبنان: دار النهار.
7. خرقانی، سیداسدالله. 1339. محو الموهوم و صحو المعلوم یا راه تجدید عظمت و قدرت اسلامی. تهران: نشر غلامحسین نورمحمدی خمسه‏پور.
8. ــــــــــ . 1382. «روح التمدن و هویت الاسلام». ضمیمۀ کتاب سیداسدالله خرقانی، روحانی نوگرای روزگار مشروطه و رضاشاه. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
9. خمینی، سیدروح‏الله. صحیفة امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
10. داوری اردکانی، رضا. 1394. خرد سیاسی در زمان توسعه‏نیافتگی. تهران: نشر سخن.
11. راش، مایکل. 1383. جـامعه و سـیاست. مترجم: منوچهر صبوری. تهران: سمت.
12. رائین، اسماعیل. 1357. فراموشخانه و فراماسونری در ایران. تهران: امیرکبیر.
13. رشیدرضا، سیدمحمد. 2010. مجلۀ المنار، بی‏جا. (قاهره، 2010)
14. زرنگار، حنیف. . یادی از یار؛ شرح مختصری از زندگی‏ حیدرعلی قلمداران. دسترسی در: aqeedeh.com
15. سروش، عبدالکریم. ۱۳۷۶. فربه‏تر از ایدئولوژی. چ۵. مؤسسۀ فرهنگی صراط. تهران
16. سید قطب. 1393. نشانه‏های راه (ترجمة معالم فی الطریق). مترجم: محمود محمودی. مرکز نشر اندیشۀ اسلامی. دسترسی در: ghotb@gmahl.com
17. ــــــــــ . بی‏تا. ویژگی‏های ایدئولوژی اسلامی (ترجمة خصائص التصور الاسلامی). مترجم: سیدمحمد خامنه‏ای. تهران: بعثت.
18. السید، رضوان. 1383. اسلام سیاسی معاصر در کشاکش هویت و تجدد. مترجم: مجید مرادی. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
19. شریعتی، علی. 1375. مجموعه آثار. (ج5: ما و اقبال). چ۵. : الهام. تهران
20. ــــــــــ . 1375. مجموعه آثار. ج11. (تاریخ تمدن1). چ۵. : قلم. تهران
21. ــــــــــ . 1377. مجموعه آثار. (ج4: بازگشت). چ۶. : الهام. تهران
22. ــــــــــ . بی‏تا. مجموعه آثار (ج1: با مخاطب‏های آشنا). بی‏جا: حسینیۀ ارشاد. تهران
23. ــــــــــ . 1366. مجموعه آثار. (ج35: آثار گونه‏گون). چاپ اول. تهران: انتشارات آگاه.
24. ــــــــــ .بی تا. مجموعه آثار، ج7، شیعه، حسینة ارشاد، چاپ اول.
25. ــــــــــ . 1377. مجموعه آثار. (ج2 خودسازی انقلابی). ص27. تهران: انتشارات آگاه.
26. عبدالحمید، محسن، 1983م. جمال‏الدین الافغانی المصلح المفتری علیه. بیروت: مؤسسة الرسالة.
27. علیجانی، رضا. ۱۳۸۰. ایدئولوژی ضرورت یا پرهیز. چاپخش. تهران
28. کچوئیان، حسین. 1376. پایان ایدئولوژی. تهران: مؤسسۀ کیهان.
29. ــــــــــ . 1374. مقدمه‏ای بر کتاب فلسفۀ سیاسی شریعتی. چاپ اول. تهران: انتشارات الهام.
30. لاریـن، خـورخه. 1380. مـفهوم ایدئولوژی. مترجم: فریبرز مجیدی. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی.
31. مجتهدی، کریم. 1385. سیدجمال‏الدین اسدآبادی و تفکر جدید. چ۲. تهران: نشر تاریخ ایران.
32. مدد‏پور، محمد. 1389. سیر تفکر معاصر 2. چ۴. تهران: سورۀ مهر.
33. مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۶۱. ایدئولوژی تطبیقی. قم: مؤسسة در راه حق.
34. مطهری، مرتضی. 1395. مجموعه آثار شهید مطهری، تهران: صدرا. تهران
35. نصری، هانی یحیی. 2011م. الاسلام لیس إیدیولوجیا. قاهره.
36. هویدی، فهمی. بی‏تا: الاسلام و الدیمقراطیه، بی‏جا: دارالفکر المعاصر، 2011، دمشق.