آینده‌پژوهی وقف‌های جدید در تمدن نوین اسلامی

زهرا پورشعبانیان

دکتری تخصصی باستان‌شناسی «هنر و معماری اسلامی»، تهران، ایران.

چکیده

در تمدن نوین اسلامی، نهاد وقف از دو منظر عبادی و اقتصادی جایگاه ویژه‌ای دارد. عمومی شدن مالکیت خصوصی و توزیع عادلانة ثروت با حفظ جایگاه میراث معنوی، از مهم‌ترین اهداف نهاد وقف در طول تاریخ بوده است. علی رغم این جایگاه، متأسفانه در مواردی عین مال موقوف، به‌ویژه در مورد املاک ثبت‌شده ـ که بخشی از سرمایة ملی به‌شمار می‌رود ـ در اثر گذر ایام از گردش افتاده‌اند و گاه بی‌مبالاتی متولیان وقف و اختلالات موقوف نیز باعث شده است که این نهاد مذهبی نتواند در جایگاه حقوقی و اجتماعی خود به‌نحو مطلوبی به ایفای نقش بپردازد تا اثرات مطلوب آن در حیطة عمرانی و رفاهی در جامعة اسلامی نمودار شود. در نتیجة این امر، بخشی از املاک و اراضی وقف در گذر زمان دچار ویرانی و انهدام شده‌اند و بر آثر آن، صدمات جبران‌ناپذیری به جامعة اسلامی وارد شده است. با این وصف، در رقابت‌های تمدنی در عرصه‌های بزرگ جهانی و بین‌المللی، جایگاه‌ نهاد وقف به‌عنوان نهادی مذهبی، اجتماعی و اقتصادی در جهان اسلام بسیار مورد تأکید است. برای تسهیل در وضع کنونی و نیل به‌سوی آینده در تمدن‌ نوین اسلامی، نقاط ضعف و قوت نهاد وقف در دنیای فعلی باید مورد بررسی قرار گیرد تا در حرکت به‌سوی آینده، این نقاط اصلاح شده، تهدید‌های پیش رو به فرصت‌های نوینی مبدل شوند تا بتوان تمدن اسلامی را در عرصة رقابت در زمینة اقتصاد و تجارت به جایگاه خود برساند. نیل به این هدف، از طریق تجزیه و تحلیل دقیق‌‌ ارکان نهاد وقف در بعد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهره‌برداری به‌دست خواهد آمد و نتیجة آن دید روشن‌تر جوامع اسلامی و راهبرد‌های اصولی‌تر در حوزة مدیریت راهبردی به‌سمت اهداف نوین در حرکت به‌سوی آیندة نوین خواهد بود.

کلیدواژگان: تمدن نوین اسلامی، جامعة اسلامی، نهاد وقف، آینده‌.

1. اکبری، مرتضی و فریدون رضایی. 1393. «واکاوی شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی در اندیشة مقام معظم رهبری». فصلنامة الگوی پیشرفت اسلامی و ایرانی. س3. ش5. پاییز و زمستان. ص85ـ108.
2. آجرلو، اسماعيل و محمدصادق کوشکي. 1391. «وقف نماد رشد انساني در جامعة ديني». سایت راسخون.
3. بهمنی، محمد. 1394. «راهبرد‌ها و راهکار‌های فرهنگی تحقق تمدن زمینه‌ساز». فصلنامة پژوهش‌های مهدوی. ش14. پاییز. ص5ـ22.
4. پارسامهر، تقی، 1398. «گذار به تمدن نوین اسلامی از طریق تاب آور سازی جامعه ایران در مقابل عدم قطعیت های آینده»، دو فصلنامه مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره2، شماره2، پاییز و زمستان، ص107-150.
5. بیانات مقام معظم رهبری. پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری. به‌نشانی: https://khamenei.ir.
6. جهانیان، ناصر. 1396. «چهارچوب طراحی اقتصاد وقف». فصلنامة جستار‌های اقتصادی. ش27. بهار و تابستان. ص107ـ130.
7. جمعی از نویسندگان. 1376. اخلاق اقتصادی. تهران: مرکز تحقیقات اسلامی.
8. حائري‌ (یزدي)، محمد‌حسن. 1334. وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌هاي اسلامی آستان قدس رضوي.
9. حر عاملی. 1411ق. وسایل الشيعه. ج19، قم: آل‌البيت‰.
10. خان‌محمدی، علی‌اکبر. 1360. گنج و گنجینه. قم: کتابخانة عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
11. خزایی، حسین. 1397. «تمدن نوین اسلامی، عبور از مدیریت استراتژیک». دوفصلنامة مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی. دوره1. ش2. پاییز و زمستان. ص96ـ113.
12. داداشی آذر، رسول و جمال شفیعی. 1394. «آسیب‌ها و عوامل بروز انحراف در روند نیل به تمدن نوین اسلامی». فصلنامة بین‌رشته‌ای دانش راهبردی. ش19. تابستان. ص55ـ74.
13. سوری، حجت‌الله و کاظم یاوری. 1383. «بررسی وضعیت بهره‌برداری اقتصادی از رقبات منفعتی ادارة اوقاف جنوب شهر تهران». نامة مفید. ش45. آذر و دی. ص111ـ138.
14. صدرایی خویی، علی. 1389. «کتابخانة وقفی شیخ‌الاسلام خویی». وقف میراث جاویدان. ش69. بهار. ص49ـ74.
15. عبادی، صادق و محمدعلی خسروی. 1386. مجموعه مقالات ساختار وقف در جهان اسلام. تهران: سازمان اوقاف امور خیریه.
16. عبدالمحسن، محمدالعثمان. 1383. «نگاه استراتژیک به ترویج نقش توسعه‌ای وقف». مترجم: جلیل قنواتی. وقف میراث جاویدان. ش47ـ48. پاییز و زمستان. ص2ـ9.
17. عظیمی، حبیب‌الله. 1396. «تجزیه و تحلیل محتوای حواشی 100 نسخة خطی از مجموعة اهدایی مقام معظم رهبری به کتابخانة آستان قدس رضوی». فصلنامة کتابداری و اطلاع‌رسانی. ش79. پاییز. ص3ـ22.
18. غلامی مقدم، براتعلی. 1394. «بررسی آماری و نمونه‌ای جلد‌های نفیس کتابخانة آستان قدس رضوی». فصلنامة اوراق عتیق. ش4. ص119ـ220.
19. فرمهینی فراهانی، محسن. 1395. «الزامات تحقق تمدن نوین اسلامی». فصلنامة مطالعات ملی. ش67. پاییز. ص83ـ102.
20. فؤادیان، محمدرضا. 1351. وقف مهدوی. تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدي موعود.
21. قاسمی، حاکم. 1396. «تمدن اسلامی در مرحلة گذار؛ ضرورت آینده‌نگاری و راهبردپردازی برای ساختن تمدن نوین اسلامی». فصلنامة آینده‌پژوهی. ش3. پاییز و زمستان. ص3ـ21.
22. قمی، عمید. 1354. «کتابخانه‌های عمومی شهر قم». فصلنامة وحید. ش185. آبان. ص823ـ826.
23. قوامی، سیدصمصام‌الدین. 1383. «مدیریت از منظر کتاب و سنت». قم: دبیرخانة مجلس خبرگان رهبری.
24. کاظمی، سیدآصف، 1397. چشم انداز تمدن نوین اسلامی، دوفصلنامه تمدن نوین اسلامی، دوره1، شماره2، پاییز و زمستان، ص25-49.
25. مرعشی، سیدمحمود. 1397. «موقوفات ماندگار (بخش اول) و (بخش دوم) نسخه‌های خطی وقفی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی به کتابخانة آستان مقدس حضرت معصومهƒ». فصلنامة میراث شهاب. ش92 و 93. ص4ـ88 و ص3ـ96.
26. ملایی‌پور قرجه‌داغی، جواد. 1384. وقف سرمایه‌ای ماندگار. تهران: مرکز پژوهش‌هاي اسلامی صداوسیما.
27. ملک‌محمدی، حسن و غلامرضا گودرزی‌. 1394. «بستر‌ها و ابزار‌های مقوم راهبردی در نیل به تمدن نوین اسلامی». فصلنامة مطالعات بین‌رشته‌ای مطالعات راهبردی. ش19. تابستان. ص95ـ114.
28. موسوی خمینی، سیدروح‌الله. 1385. تحریر الوسیله. مترجم: مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خمينىŠ. تهران: مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خمينىŠ.
29. یگانه، راحله. 1393. «نقش وقف در توسعة کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی (مطالعة موردی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)». نشریة الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. ش24ـ25. پاییز و زمستان. ص1ـ23.
30. یوسفی‌پور، شهرام و یدالله‌پور، معصومه. 1394. «مؤسسات وقفی در حیات بازار سنتی آمل». وقف میراث جاویدان. ش90. تابستان. ص63ـ86.