سید حامد نیازی
نویسنده مسئول، دانش‌آموختۀ حوزۀ علمیۀ قم. قم. ایران.
سید ضیاء‌الدین میرمحمدی
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و تمدن دانشگاه معارف اسلامی قم. قم. ایران.
چکيده
تمدن اسلامی از تمدن‌های درخشان در سطح جهانی است که می‌تواند تا حد زیادی الگوی مناسب برای تکوین تمدن نوین اسلامی باشد. الگوسازی از تمدن اسلامی با موانع جدی در حوزۀ نظری روبه‌روست. در همین راستا، تطور معرفتی در ساحت‌های فرهنگی‌ـ‌تمدنی و در ساحت نظریه رو به گسترش است. نظریه‌سازی با شاخصۀ «تعارض اسلام با علم، عقل و مؤلفه‌های تمدنی» از مهم‌ترین موانع ارزیابی می‌شود. این نگرش توسط متفکران و مستشرقانی نظیر ارنست رنان تئوریزه و مستدل شده است. تصمیم‌سازی در جهت الگوپذیری از تمدن اسلامی در حوزۀ تکوین تمدن نوین اسلامی، تبیین و نقد نگرش مذکور را ضروری می‌نمایاند. در این مقاله، ابتدا به سیر تاریخی مطالعات اسلامی و تمدن اسلامی در غرب پرداخته شده و سپس پیشینۀ تحقیق بررسی شده است. در ادامه، به حیات علمی‌‌ـ‌فرهنگی ارنست رنان اشاره و پس از آن، چیستی تمدن اسلامی از دیدگاه ارنست رنان در دو حوزۀ محتوایی و روشی تبیین شده است. در ادامه، نگارنده با روش تاریخی و تاریخی‌ـ‌فلسفی به نقد دیدگاه وی در دو ساحت روشی و معرفتی پرداخته و درنهایت، بیان کرده است که اصول حاکم بر دیدگاه رنان در دو ساحت ساخت و معرفت، با اشکالات اساسی روبه‌روست؛ ازاین‌رو، استنادسازی و مستدل‌سازی رنان در حوزۀ تمدن اسلامی با استفاده از تئوری «تعارض و حذف» قابل دفاع نیست.
خلط میان اسلام و عرب، خلط مقام منطقی و مقام تاریخی، عدم علم به علوم تأسیسی اسلامی و استفاده از روش زمینه‌شناختی تاریخی بخشی از اشکالات مذکور است. درنهایت، توان اسلام در تمدن‌سازی در ساحت ثبوت و اثبات بیان شده است.
کلیدواژه‌ها: تمدن، تمدن اسلامی، چیستی تمدن اسلامی، تبیین دیدگاه رنان، نقد دیدگاه.
- قرآن کریم.
- آشوری، داریوش. 1357. تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ. تهران: مرکز فرهنگی آسیا.
- اکبری، مرتضی. 1389. درآمدی بر تاریخ آموزش در اسلام و ایران. ایلام: جوهر حیات.
- الویری، محسن. 1381. مطالعات اسلامی در غرب. تهران: سمت. چاپ اول.
- امام خمینی، سید روح‌الله. 1385. شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ دهم.
- امین عراقی، احمد. 1354. راه تکامل. ترجمۀ احمد بهشتی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- بگوویچ، علی عزت. 1374. اسلام بین دو دیدگاه شرق و غرب. ترجمۀ سید حسین سیف‌زاده. تهران: وزارت امور خارجه. چاپ اول.
- باغستانی، اسماعیل؛ معینی، محسن. 1388. تعلیم و تربیت در تمدن اسلامی. تهران: شرکت افست. چاپ اول.
- بلاوت،جیمز ام. 1389. هشت تاریخ‌دان اروپامحور. ترجمۀ ارسطو میرانی و رفیعی. تهران: امیرکبیر. چاپ اول.
- بورلو ، ژوزف. 1386. تمدن اسلامی. ترجمۀ سید اسدالله علوی. مشهد: آستان قدس رضوی. چاپ اول.
- تاجی، محمدرضا. 1387. اصطلاح‌نامۀ نظام آموزشی در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. چاپ اول.
- توین‌بی، آرنولد. 1376. خلاصۀ دورۀ دوازده‌جلدی بررسی تاریخ تمدن. ترجمۀ محمدحسین آریا. تهران: امیرکبیر. چاپ اول.
- ثواقب، جهانبخش. 1379. نگرشی تاریخی بر رویارویی غرب با اسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ اول.
- حسینی، سید اکبر. 1390. درآمدی بر علم کلام. قم: دانشگاه فرهنگ و معارف اسلامی.
- حلبی، علی‌اصغر. 1356. زندگی و سفرهای سید جمال‌الدین اسدآبادی با شرح و نقد رسالۀ نیچریه به ضمیمۀ مقالۀ “اسلام و علم”نوشتۀ ارنست رنان و نقد سید جمال بر آن. تهران: زوار.
- ـــــــــــــــــ. 1365. تاریخ تمدن اسلامی. اول. بی‌جا: دیبا.
- درانی، کمال. 1380. تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). چاپ سوم.
- دورانت، ویل. 1371. تاریخ تمدن. ترجمۀ ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. چاپ سوم.
- دهشیری، سید ضیاء‌الدین. پاییز و زمستان 1369. «ارنست رنان». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شمارۀ پیاپی 115 و 116. صص186ـ177.
- رنان، ارنست. 1368. «دربارۀ علوم عربی و هنر اسلامی». ترجمۀ رامین کامران. مجلۀ ایران‌شناسی. شمارۀ 4. صص740ـ726.
- ــــــــــــــ. 1373. «ملت چیست». ترجمۀ عزت‌الله فولادوند. کلک پژوهش. شهریور، شمارۀ 54. صص44ـ40.
- رنان، کالین ا. 1366. تاریخ علم کمبریج. ترجمۀ حسن افشار. تهران: پنگوئن. چاپ اول.
- زیدان، جرجی؛ لوبون، گوستاو. 1368. تاریخ تمدن اسلام و عرب. ترجمۀ هادی خاتمی بروجردی. تهران: صدر. چاپ دوم.
- سارتن، جورج. 1388. مقدمه بر تاریخ علم. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ سوم.
- ساروخانی، باقر.1370. درآمدی بر دایرةالمعارف علوم اجتماعی. تهران: کیهان. چاپ اول.
- سردار، ضیاء‌الدین. 1388. فرهنگ‌شناسی. ترجمۀ زهره هدایتی. تهران: شیرازۀ کتاب.
- سعیدی، غلامرضا. 1348. مستشرقین و اسلام. تهران: ارشاد. چاپ دوم.
- ــــــــــــــــــ. 1372. مفخر شرق سید جمال‌الدین اسدآبادی. ترجمۀ سید غلامرضا سعیدی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ دوم.
- شریفی، احمدحسین. 1395. روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی. اول. تهران: آفتاب توسعه (ناشر اختصاصی آثار مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا).
- شلبی، احمد. 1361. تاریخ آموزش در اسلام. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- صادقی اردستانی، احمد. 1371. داستان‌های کودکی بزرگان تاریخ. تهران: مطهر. 1373. چاپ اول.
- صالحی، نصرالله. بهار 1389. «بازشناسی ردیه‌های اندیشه‌گران جهان اسلام بر ادعاهای ارنست رنان». فصلنامۀ مطالعات تاریخ اسلام. شمارۀ 4. صص86ـ59.
- طباطبایی، سید محمدحسین. بی‌تا. ترجمۀ تفسیرالمیزان. ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
- طلوعی، محمود. 1377. فرهنگ جامع سیاسی. تهران: علم. چاپ دوم.
- عبودیت، عبدالرسول. 1385. درآمدی به نظام حکمت صدرایی. اول. قم: سمت و مؤسسۀ امام خمینی.
- عسگری، یاسر؛ نوروزی فیروز، رسول. 1393. روش‌شناسی مطالعات اسلامی در غرب. گفتارهایی از عبدالعزیز ساشادینا تدوین و نگارش. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ اول.
- عنایت، حمید. 1358. سیری در اندیشۀ سیاسی عرب. تهران: سپهر. چاپ دوم.
- غطاس کرم، انطون؛ الیازجی، کمال. 1990م، اعلام الفلاسفه العربیه. بیروت: مکتبه لبنان. چاپ چهارم.
- غنیمه، عبدالرحیم. 1372. تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمۀ دکتر نورالله کسایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- فنایی اشکوری، محمد. 1390. درآمدی بر تاریخ فلسفۀ اسلامی. تهران: سمت و مؤسسۀ آموزشی امام خمینی (ره). چاپ اول.
- کاشفی، محمدرضا. 1389. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: المصطفی. چاپ سوم.
- کریمی زنجانی اصل، محمد. 1385. دارالعلم‌های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام. تهران: انتشارات اطلاعات. چاپ اول.
- کسائی، نورالله. 1374. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: چاپخانۀ سپهر. چاپ سوم.
- کلینی، ابی‌جعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق. 1381ق. الاصول من الکافی. صححه و علق علیه علی اکبر الغفاری. تهران: مکتبه الصدوق.
- گوتاس، دیمیتری. 1381. تفکر یونانی، فرهنگ عربی: نهضت ترجمۀ کتاب‌های یونانی به عربی در بغداد و جامعۀ آغازین عباسی (قرن‌های دوم تا چهارم/ هشتم تا دهم). ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- لوکاس، هنری. 1382. تاریخ تمدن. ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ. تهران: سخن. چاپ پنجم.
- مالینوفسکی، برونیسلاو. 1379. نظریه‌ای علمی دربارۀ فرهنگ. ترجمۀ عبدالحمید زرین‌قلم. تهران: گام نو.
- مدرسی چهاردهی، مرتضی. 1347. سید جمال الدین و اندیشه‌های او. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
- محمدی ری‌شهری، محمد. 1386. منتخب میزان‌الحکمه با ترجمه فارسی. تلخیص سید حمید حسینی. ترجمۀ حمیدرضا شیخی. قم: دارالحدیث. چاپ ششم.
- مطهری، مرتضی. 1380. مجموعه آثار شهید مطهری. تهران، قم: صدرا. چاپ ششم.
- منیرالدین، احمد. 1384 . نهاد آموزش اسلامی. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: نگاه معاصر.
- موسوی بروجردی، کاظم. 1372. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. چاپ اول.
- مهدوی، اصغر؛ افشار، ایرج. 1389. مجموعه اسناد و مدارک چاپ‌نشده دربارۀ سيد جمال‌الدين اسدآبادی مشهور به افغانی. تهران: ثریا.
- میرمحمدی، سید ضیاء‌الدین؛ بارانی، محمدرضا. 1391. «درآمدی بر چیستی تمدن اسلامی از دیدگاه مستشرقان». تاریخ اسلام. شمارۀ 50. تابستان. صص61ـ7.
- نصیری، علی‌اکبر. 1384. تاریخ آموزش و پرورش ایران (از هخامنشیان تا قاجاریان). تهران: انتشارات آوای نور.
- نوروزی، محمدمسعود؛ قاسمی، علی. 1383. روشنگر شرق سید جمال‌الدین اسدآبادی. تهران: قصیده‌سرا. چاپ اول.
- واثقی، صدر. 1335. سید جمال‌الدین حسینی پایه‌گذار نهضت‌های اسلامی. تهران: پیام.
- ولایتی، علی‌اکبر. 1386. پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. تهران: وزارت خارجه. چاپ اول.
- ــــــــــــــــ. 1392. فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: معارف. چاپ پنجاه‌و‌یکم.
- هونکه، زیگرید. 1370. فرهنگ اسلام در اروپا (خورشید الله بر فراز مغرب زمین). ترجمۀ مرتضی رهبانی. بی‌جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ سوم.
- یزدان‌پناه، سید یدالله. 1389. حکمت اشراق. تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور. ناظر علمی احمد احمدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ اول.