محمدجواد یاوری سرتختی
استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع). قم. ایران.
چکیده
در میان جنبه‌‌های گوناگون فعالیت‌‌های فرهنگی و تمدنی، آموزش علم و ادب به‌‌عنوان مؤلفه‌‌ای مهم، همواره مورد توجه بوده و امروزه نیز معرف هویت و معیار توسعه‌یافتگی جوامع به‌‌شمار می‌‌رود. بسیار واضح است که نظام آموزشی به‌‌عنوان بخشی از ساختار تمدن اسلامی، موتور محرک و ظرفیت‌‌ساز شکل‌‌گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی را برعهده دارد؛ اما باتوجه به انتقاداتی که نسبت‌به غیرفعال بودن نظام آموزشی امامیه و دستاوردهای آن در پنج قرن نخست هجری وجود دارد، ضمن دفاع از وجود آن باید به نقش آن در ظرفیت‌‌سازی فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد؛ ازاین‌رو، این مسئله پژوهش حاضر را بر آن داشته تا به این سؤال اصلی پاسخ دهد که ظرفیت نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی با تکیه بر پنج قرن نخست، چیست و چگونه تحقق یافته است؟
باتوجه به هدف کشف چگونگی نقش نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی، نتیجه آن شد که نظام آموزشی امامیه به‌‌دلیل برخوداری از مؤلفه‌‌ها، عناصر و ویژگی‌‌های ظرفیت‌‌ساز نقش بسزایی در تعالی خود و شکل‌‌گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شیعیان با تکیه بر نظام امامت‌‌الهی، مبانی، منابع تولید علم و اصول آموزشی در فعالیت‌‌های علمی و آموزشی حضور فعالی داشته و توانسته‌‌اند با بهره‌‌گیری از ویژگی‌‌های ظرفیت‌‌ساز آن، ضمن عرضۀ توانمندی، حیات و هویت فرهنگی و تمدنی خود را تضمین کنند.
کلیدواژه‌ها: نظام آموزشی، شیعۀ امامیه، فرهنگ و تمدن اسلامی، مؤلفه‌‌ها و عناصر ظرفیت‌‌ساز در تمدن اسلامی.
- قرآن کریم.
- التفسیر. منسوب به امام حسن عسکری. 1409ق. قم: مدرسه امام مهدی. چاپ اول.
- ابن‌اثیر، عزالدین على‌‌بن محمد. 1385ق. الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.
- ابن ادریس حلی، محمدبن احمد. 1410ق. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (والمستطرفات). قم: جامعۀ مدرسین. چاپ دوم.
- ابن‌بابویه قمی، محمدبن علی. 1362. الخصال. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــ . 1362. صفات الشيعة. تهران: اعلمی. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــ. 1415ق. المقنع. قم، امام مهدیأ. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــ. 1403ق. معانی الاخبار. قم: جامعۀ مدرسین، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــ. 1404ق. من لایحضره الفقیه. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ دوم.
- ابن‌برّاج طِرابلسی، عبدالعزیز. 1406ق. المهذب. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ اول.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن‌‌بن علی. 1412ق. المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمية. ط الأولى.
- ابن‌حجر عسقلانی احمدبن علی. 1390ق. لسان المیزان، بیروت: نشر الاعلمی للمطبوعات. چاپ دوم.
- ابن‌حجر هیثمی، احمدبن علی. 1385ق. الصواعق المحرقة فی الراد علی اهل البدع و الزندقة. مصر: مکتبة القاهرة. ط الثاني.
- ابن‌خلکان، احمدبن محمدبن ابراهیم. بی‌‌تا. وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان. بیروت: دارالثقافه.
- ابن‌داود حلی، حسن‌‌بن علی. 1342. الرجال. تهران: دانشگاه تهران. چاپ اول.
- ابن‌سعد، محمدبن منیع. 1418ق. الطبقات الکبرى. بیروت: دارالکتب العلمية. چاپ دوم.
- ابن‌شُعبه حرانى، حسن‌‌بن علی. 1404ق. تحف‌‌العقول عن آل الرسول. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ دوم.
- ابن‌عبدالبر، یوسف‌‌بن عبدالله. 1421ق. جامع بیان العلم و فضله. بیروت: دارالکتب. چاپ اول.
- ابن‌عساکر، علی‌‌بن حسن‌‌بن هبةالله. 1417ق. تاریخ مدینه دمشق. بیروت: دارالفکر. چاپ اول.
- ابن‌عنبه، احمدبن علی. 1380ق. عمده الطالب فی انساب آل‌‌ابی‌‌طالب. نجف الاشرف: منشورات المطبعة الحيدرية. چاپ دوم.
- ابن‌ندیم، محمدبن ابی‌‌یعقوب. بی‌‌تا. الفهرست. تحقیق رضا تجدد. بی‌‌جا.
- ابوحنیفه دینوری، احمدبن داود. 1368. الأخبار الطوال. قم: منشورات الرضى.
- ابوغالب زراری، احمدبن محمد. 1369. رسالة أبی غالب الزراری إلى ابن ابنه فی ذکر آل أعین. قم: مرکز تحقیقات اسلامی. چاپ اول.
- احمدبن علی نجاشی. الرجال. ص 12.
- اعرافی، علی‌‌رضا. 1387. فقه تربیتی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ اول.
- باقری، خسرو. 1387. درآمدی بر فلسفۀ تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات علمی فرهنگی. چاپ اول.
- برقی، احمدبن محمدبن خالد. 1342. المحاسن. تهران: دانشگاه تهران. چاپ اول.
- بلاذری، احمدبن یحیی. 1417ق. کتاب جُمل من انساب الأشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى. بیروت: دارالفکر. ط الأولى.
- ترمذی، محمدبن عیسى‌‌بن سوره. 1403ق. السنن. بیروت: دارالفکر. چاپ دوم.
- تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد. 1410ق. غررالحکم و دررالکلم. قم: دارالکتاب الإسلامی. چاپ دوم.
- ثعالبی، عبدالملک‌‌بن محمدبن اسماعیل. 1420ق. يتيمة الدهر فی محاسن أهل العصر. بیروت: دار الکتب العلمية. چاپ اول.
- حجتی، سید داود. 1375. فرهنگ تعلیم و تربیت. تبریز: احرار. چاپ اول.
- حسینی‌‌زاده، سید علی. 1385. نگرشی بر آموزش. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ سوم.
- خزاز رازی، علی‌‌بن محمد. 1401ق. کفاية الأثر فی النصّ علي الأئمة الإثنی عشر. قم: بیدار.
- دفتر همکاری حوزه و دانشگاه. 1380. آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- ذهبی، محمدبن أحمد. 1961م. العبر فی خبر من غبر. کویت: مطبعه حکومه. چاپ اول.
- رضائیان، علی. 1388. سازمان و مبانی مدیریت. تهران: سمت، چاپ سیزدهم.
- رهبر، محمدتقی؛ رحیمیان، محمدحسن. 1385ش. اخلاق و تربیت اسلامی. تهران: سمت.
- رهنمایی، سیداحمد. 1395. فلسفۀ تعلیم و تربیت. قم: مؤسسة امام خمینی. چاپ اول.
- زرین‌‌کوب، عبدالحسین. کارنامه اسلام. تهران: امیرکبیر. چاپ چهارم.
- سید رضی موسوی، محمدبن حسین. 1414ق. نهجالبلاغه. ترجمۀ حسین انصاریان. قم: هجرت. چاپ اول.
- شاملی، عباسعلی. 1384. «مبانی و اصول فلسفۀ آموزش و پرورش از یک چشم‌‌انداز دینی». معرفت. شمارۀ 92.
- شبلی، احمد. 1387. تاریخ آموزش در اسلام از آغاز تا فروپاشی ایوبیان در مصر. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: نگاه معاصر.
- شریعتمداری، علی. 1370. اصول تعلیم و تربیت. تهران: دانشگاه تهران.
- شمساوری، پری‌‌سیما. 1392. حکومت، دین و آموزش و پرورش: آموزش و پرورش در ادیان و آیین‌‌های جهانی. ترجمۀ محمدرضا امین. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
- صفار، محمدبن حسن. 1404ق. بصائرالدرجات فی فضائل آل محمّد. قم: مرعشی نجفی. چاپ دوم.
- صفری فروشانی، نعمت‌‌الله. 1381ش. «روند تاریخی آموزش از صدر اسلام تا پایان امویان». فصلنامۀ طلوع. شمارۀ 1. صص125ــ108.
- طبری، محمدبن جریر. 1387ق. تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث. طبعة الثانية.
- طبری، محمدبن جریر شیعی. 1415ق. المسترشد فی إمامة علی بن أبی طالب. قم: کوشانپور. چاپ اول.
- طرقی، جعفر؛ اسماعیلی، علی. 1386ش. دانش مدیریت مبانی سازمان و مدیریت. اصفهان: دانشگاه اصفهان. چاپ اول.
- طوسی، حسن بن فضل. 1412ق. مکارم الاخلاق. قم: شریف رضی. چاپ چهارم.
- طوسی، محمدبن حسن. الرجال. قم: جامعۀ مدرسین. چاپ سوم.
- ــــــــــــــــــــــ. 1409ق. اختیار معرفة الرجال، مشهد: دانشگاه مشهد. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــ. 1414ق. الف. الامالی. قم: دارالثقافه. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــ. 1414ق. ب. الرسائل العشر. قم: مؤسسة نشر الإسلامی. چاپ دوم.
- ـــــــــــــــــــــ. 1420ق. فهرست کتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول. قم: مکتبه محقق طباطبایی. چاپ اول.
- عبداللهی، ابوطالب. «خلاقیت و نوآوری در عرصۀ تعلیم و تربیت» حصون. شمارۀ 18. صص104ـ82.
- عثمان، هاشم. ۱۴۱۴ق. تاريخ‌الشيعة فی ساحل بلاد الشام الشمالی. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
- علم‌‌الهدی، سید مرتضی. 1413ق. الفصول المختاره. قم: کنگره شیخ مفید. چاپ اول.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل. 1358. النقض معروف به بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی. چاپ اول.
- کراجکی، محمدبن علی. 1410ق. کنز الفوائد. قم: دارالذخائر. چاپ اول.
- کرمر، جوئل. 1375. احیای فرهنگی در عهد آل‌‌بویه. ترجمۀ محمدسعید حنایی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. چاپ اول.
- کرمی، سعید. 1385. مجلۀ امید انقلاب. «سرمقاله آسیب‌شناسی نظام آموزشی». مهر 1385، شمارۀ 371.
- کریمی زنجانی، محمد. 1389. دارالعلم‌‌های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام. تهران: اطلاعات. چاپ دوم.
- کلینی، محمدبن یعقوب. 1404ق. الکافی. تحقیق علی‌‌اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الإسلامية. چاپ چهارم.
- کیلانی، ماجد عرسان. 1390. فلسفۀ تربیت اسلامی. ترجمه و نقد بهروز رفیعی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ دوم.
- گروه مشاوران یونسکو. 1384. فرایند برنامه ریزی آموزشی. ترجمۀ فریده مشایخ. تهران: وزارت آموزش و پرورش. چاپ شانزدهم.
- گلشن فومنی، محمدرسول. 1382. جامعه‌شناسی آموزش و پرورش. تهران: دوران. چاپ سوم.
- محمدجواد یاوری سرتختی. 1395. «راهبردها و راه‌‌کارهای نظارت و ارزیابی در نظام آموزشی امامیه عصر حضور». فصلنامۀ تاریخ اسلامی در آینۀ پژوهش. شمارۀ 41.
- مرکز جهانی علوم اسلامی. 1377. درآمدی بر نظام تربیت اسلامی. قم: امین. چاپ اول.
- مسکویه رازی، احمدبن محمد. تجاربالأمم. تحقیق ابوالقاسم امامی. تهران: سروش. چاپ دوم.
- مصباح یزدی، محمدتقی. 1379. جامعه و تاریخ. قم: سازمان تبلیغات اسلامی. چاپ سوم.
- ــــــــــــــــــــــ. فلسفه تعلیم و تربیت. قم: مؤسسۀ امام خمینی. چاپ دوم.
- مفید، محمدبن محمدبن نعمان. 1413ق. الف. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. ب. المسائل السروية. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. ج. المسائل الصاغانية. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. د. اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. ه. النکت الاعتقادیه. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. و. المقنعه. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــ. 1413ق. ز. الامالی. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــــــــــ. 1414ق. تصحیح اعتقادات الإمامية. قم: کنگرۀ شیخ مفید. چاپ دوم.
- میبدی، محمدفاکر. 1393ش. «سیرۀ آموزشی امام صادق». مطالعات اهل‌‌بیت‌شناسی. قم: جامعة المصطفی العالمية. شمارۀ اول. صص34ـ21.
- همت بناری، علی. 1388ش. نگرشی بر تعامل فقه و تربیت. قم: مؤسسۀ امام خمینی. چاپ اول.
- همدانی، عبدالجبار. بی‌‌تا. تثبیت دلائل النبوة. قاهره: دارالمصطفى. چاپ اول.
- یاقوت حموی. 1399ق. معجم الادباء. بیروت: دارإحیاء التراث العربی. چاپ اول.
- یاوری سرتختی، محمدجواد. 1396ش. «بررسی وضعیت تاریخی نظام آموزشی امامیه در پنج قرن نخست هجری». رسالۀ دکتری. مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.