سید محمدحسین متولی امامی
دانشجوی دکتری رشته جامعه شناسی، گرایش دانش اجتماعی مسلمین، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، قم، ایران.
چکيده
عقل در روایات و آیات اسلامی مخلوق خداوند معرفی شده و حجت درون انسان است. عقل وسیلۀ رسیدن انسان به عبودیت و مهم‌ترین بخش وجود آدمی در جهان خلقت است. در فقه اسلامی، هرچند عقل به‌عنوان منبع حکم شرعی معرفی می‌شود، هیچ گزارش دقیقی از جایگاه آن در فقه اسلامی در دست نیست. در عرصۀ تمدن‌سازی نوین اسلامی، عقل نقشی بس مهم‌تر از فقه فردی پیدا می‌کند و در این مرحله، بی‌توجهی به این ابزار اساسی فهم شریعت و عدم توجه به منزلت آن در هندسۀ تمدن‌سازی اسلامی، یا آدمی را به ورطۀ اخباری‌گری سوق می‌دهد یا اینکه حجیت دستگاه فقاهت تمدن‌ساز تمام نخواهد بود. این نوشتار درپی آن است که اجمالاً جایگاه عقل فقهی را در عرصۀ تمدن‌سازی نوین اسلامی روشن کند. به‌نظر می‌رسد برای ورود فقه به عرصۀ تمدن‌سازی نوین اسلامی، باید عقل، علاوه‌بر شئونی که در فقه رایج دارد، حداقل به پنج شکل دیگر ایفای نقش کند که عبارت‌اند از: تحلیل اجتماعی احکام، درک مصالح تحسینی، مجال عدم تعبد در شئون حکومت، درک نظام‌وار شریعت و کشف نقطۀ ثقل تصرف.
کلیدواژه‌ها: عقل فقهی، عقل متعبد، عقل سکولار، فقه تمدن‌ساز، تمدن نوین اسلامی، مصالح تحسینی و حاجی، نظام‌سازی فقهی.
- قرآن کریم.
- الاردبیلی احمدبن‌محمد. 1379. مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: الجماعه المدرسین بقم المشرفه، مؤسسه النشر الاسلامی. طبعه الثالث.
- ابن‌سینا حسین‌بن علی. 1404. الشفا. جلد 3. قم: مکتبه آیت‌الله العظمی النجفی المرعشی. چاپ دوم.
- امام خمینی، سید روح‌الله. 1409ق. تحریر الوسیله. قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم. طبعه الاول.
- ــــــــــــــــــــــ. 1381. المکاسب المحرمة. تعلیق مجتبی تهرانی. قم: مطبعه مهر. طبعه الاول.
- انصاری دزفولی، مرتضی‌بن محمدامین. 1416ق. کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات. تحقیق گروه پژوهش در کنگره. قم: کنگرۀ جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. چاپ اول.
- الایروانی، علی. 1379. حاشیه المکاسب. قم: کتبی نجفی، طبعه الثانی.
- البروجردی، مرتضی. 1414ق. المستند فی شرح العروه الوثقی. کتاب الصوم، المطبعه العلمیه. چاپ اول.
- حسینی عاملی، سید محمد جواد. بی‌تا. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. تحقیق و تعلیق محمد باقر خالصی. قم: مؤسسة نشر اسلامی.
- خویی سید ابوالقاسم. 1417ق. مصباح الفقاهه. تقریر میرزا محمدعلی توحیدی. مؤسسۀ انصاریان للطباعه و النشر. قم: طبعه الرابعه.
- صدر، محمد‌باقر. 1375ش. اقتصادنا. ایران: مکتب الاعلام الاسلامی. چاپ اول.
- ـــــــــــــــــ. 1401ق. المدرسة الاسلامية. تهران: انتشارات مدرسه اعتماد الکاظمی. چاپ اول.
- عاملى، محمدبن حسن. 1409ق. تفصيل وسائل الشيعة إلي تحصيل مسائل الشريعة. تصحیح مؤسسۀ آل‌البیت، قم: مؤسسۀ‌آل البیت. چاپ اول.
- علی‌دوست، ابوالقاسم. 1379. « فقه و عقل». مجلۀ قبسات. بهار وتابستان 1379. شمارۀ 15 و 16. صص41ـ30.
- ــــــــــــــــــــ. 1381. فقه و عقل. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــ. 1388. فقه و مصلحت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــ. 1394الف. «چیستی و روش‌شناسی فقه امنیت و فقه امنیتی». حکومت اسلامی. زمستان 1394. شمارۀ 78. صص26ـ5.
- ــــــــــــــــــــ. 1394ب. مصادر فقه (عقل و عرف). قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــ. 1395. «حکم اولیۀ فعل هنر و بررسی احکام عارضی آن». مجموعه مقالات همایش ملی فقه هنر. به کوشش سید محمدحسین نواب، مهدی همازاده ابیانه، هادی جهانگشای اباجلو. زیرنظر ابوالقاسم علی‌دوست. قم: مدرسۀ اسلامی هنر. چاپ اول.
- غزالی. امام محمد. 1364. المستصفی من علم الاصول. قم: انتشارات رضی. چاپ اول.
- الفیاض محمدابراهیم. بی تا. محاضرات فی اصول الفقه (تقریرات درس آیت‌الله خویی). جلد 3. بی‌جا: انتشارات امام موسی صدر.
- متولی امامی، سید محمدحسین. 1394. جستارهای نظری در باب تمدن اسلامی. قم: نشر معارف. چاپ اول.
- ــــــــــــــــــــــــــــ. 1395. بحران تمدنی ایران معاصر. قم: نشر معارف. چاپ اول.
- مصباح یزدی، محمدتقی. 1388. نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام. تدوین و نگارش عبدالحکیم سلیمی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. چاپ اول.
- نظری منفرد، علی. ۱۳۸۸. قصه کربلا بضمیمه قصه انتقام. ۱ ج. قم: سرور.