مصطفی جمالی
دانشیار فرهنگستان علوم اسلامی، قم، ایران.
چکيده
از مهمترین مسائل در مهندسی تمدن نوین اسلامی، تبیین نظریۀ قدرت و نحوۀ توزیع قدرت یا ساختار قدرت است. نظریۀ ولایت فقیه بنیان نظریۀ سیاسی اسلام است؛ لازم است بر اساس این نظریه، ساختار قدرت و مدیریت در جامعه بهعنوان الگویی تمدنی تبیین گردد تا امکان الگوگیری از آن در مقابل ساختارهای رقیب در دنیای کنونی مطرح شود. بنیان نظام سیاسی اسلام بر اساس نظریۀ امام و امت و جریان تولی و ولایت است؛ ولایت بهمعنای سرپرستی رشد با مدیریت مادی تفاوت جوهری دارد. ولایت امام معصوم(ع) در اندیشۀ اسلامی، مجرای جریان ولایت الهیه و دارای مراتب «ولایت تکوینی، تاریخی و اجتماعی» میباشد و در زمان غیبت، ولایت اجتماعی امام به فقیه جامعالشرایط تفویض شده است. نظریۀ ولایت فقیه فقط جریان ولایت یک شخص نیست؛ بلکه نظام ولایت بر محوریت ولایت ولیفقیه است که در رأس هرم قدرت آن، امام جامعه با هدف اعتلای کلمۀ توحید قرار میگیرد و امت وسط، نهاد حاکمیت و دولت است که مجرای جریان ولایت امام و بسط عادلانۀ آن میباشد. امت اسلامی نیز در قاعدۀ هرم قدرت است که با ولایت و مشارکت اجتماعی، عینیت جامعۀ دینی را شکل میدهد. بر این اساس میتوان در نظام سیاسی اسلام به نظام ولایت اجتماعی قائل شد که در کلانترین شکل آن دارای سه سطح از ولایت «خُرد، کلان، توسعه» است که ولایت فقیه ولایت در سطح توسعه میباشد. این سه سطح از ولایت وابستگی تام به هم دارند و در یک تأثیر و تأثر مستمر، بنیان تکامل اجتماعی را رقم میزنند. در این میان باید به این نکتۀ اساسی توجه داشت که در نظریۀ امامت و امت، همۀ انسانها مشارکت در اقامه دارند و جریان تولی و ولایت در جامعه، بین تمامی آحاد جامعه برقرار است.
کلیدواژگان: ولایت تاریخی، ولایت اجتماعی، توسعه، کلان، خُرد.
- ابنبابویه (صدوق)، محمدبنعلی. ۱۳۸۹ق. التوحید. محقق: هاشم حسینی. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
- ابنمنظور، محمدبنمکرم. 1414ق. لسان العرب. محقق/ مصحح: جمالالدین میردامادی. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دار صادر.
- انصاری، مرتضیبنمحمدامین. 1415ق. کتاب المکاسب. قم: المؤتمر العالمی.
- جمعی از نویسندگان. 1381. امامتپژوهی (بررسی دیدگاههای امامیه، معتزله و اشاعره). مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
- چامسکی، نوآم. 1383. نظمهای کهنه و نوین جهانی. مترجم: مهبد ایرانیطلب. تهران: اطلاعات.
- حسینی الهاشمی، سیدمنیرالدین. 1370. بررسی مبانی نظری مدیریت. قم: منشورات داخلی فرهنگستان علوم اسلامی.
- خمینی، سیدروحالله. 1398. المکاسب المحرمه. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- سعیدی، پرویز و محمدرضا نظری. 1378. اصول مدیریت و سرپرستی. چ۳. گرگان: پیام پویا.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین. 1374. ترجمۀ تفسیر المیزان. قم: انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
- ــــــــ . 1374. شیعه در اسلام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- عبداللهی، محمداسماعیل و هادی ناجی. 1395. «نگرشی تحلیلی بر مفهوم ولایت در تصوف و عرفان اسلامی». مجلۀ پژوهشهای علوم انسانی نقش جهان. سال 10. ش۳. پاییز. ص۷۵ـ۸۸.
- علاقهبند، علی. 1388. مدیریت عمومی. چ۲۰. تهران: روان.
- کاشفالغطا. 1420ق. کشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
- کدیور، محسن. 1387. حکومت ولایی. تهران: نشر نی.
- مرعشی، سیدجعفر. 1376. چالشی نو در مقولههای اجتماعی. تهران: سازمان مدیریت صنعتی.
- مطهری، مرتضی. 1378. قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفۀ تاریخ. چ۱۵. قم: صدرا.
- نراقی، احمدبنمحمدمهدی. 1375. عوائد الأیام. قم: بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
- علی بن ابراهیم قمی(1363)، تفسیر قمی، دو جلد، انتشارات دارالکتاب
- قمی، شیخ عباس(1390)، مفاتیح الجنان، قم، انتشارات الهادی
- كلينى(1381) اصول كافى، ج 1، تهران، انتشارات اسلاميه