علی یزدانی احمدآبادی
دکتری تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.
چکيده
موضوع این مقاله از مهم‌‌‌‌‌‌ترین موضوعات مربوط به مسائل تمدن دینی است و شاید، بالاخص برای انقلاب ایران، یکی از مهم‌‌‌‌‌‌ترین موضوعات تمدن اسلامی باشد. بحث از تمدن نوین اسلامی، با رویکرد مذهبی، از مهم‌‌‌‌‌‌ترین و اساسی‌‌‌‌‌‌ترین چالش‌‌‌‌‌‌های کنونی و آیندۀ دولت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اسلامی است که برای تحقق آن توجه به مؤلفههای آن و خصوصاً مؤلفۀ امت تمدن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساز بسیار ضروری می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نماید. تاکنون به موضوع «امت» و «امت اسلامی» بیشتر با رویکرد فرقه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسی توجه شده و کمتر از منظر روایی و تمدنی به آن پرداخته شده است. توجه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دادن قرآن به مؤلفۀ امت و بیان نقش امت در فرایند ساخت فرهنگ و تمدن اسلامی از منظر تاریخی، که «مدينةالنبي» دورۀ شروع و اساس تحقق آن است، ما را به این نکته توجه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد که از منظر دینی و برای بازتولید تمدن اسلامی، چه در زمان حال و چه در آینده، چاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای جز توجه به اجزاء ساخت این امت در جهت انسجام و همبستگی جامعۀ اسلامی و در نظر گرفتن نقش آنان در آرمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی برای تحولات اجتماعی و کارکردهای هویت‌‌‌‌‌‌بخش نخواهیم داشت.
در طول تاریخ اسلام، بخش مهمی از این امت واحده را ایرانیان تشکیل داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند که از گذشته در عرصه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فرهنگی و تمدنی نقش مهم و پررنگی داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در این پژوهش، با روش استقرایی و به شیوۀ تحلیل و توصیف داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، تلاش شده است تا بر اساس گزارش‌‌‌‌‌‌های موجود تاریخی، روایی و تفسیر آیات قرآن در بعد سنن الهی به این مسئله پاسخ داده شود که ایرانیان چه نقش و جایگاهی در ایجاد سرمایۀ تمدن نوین اسلامی و بازتولید آن در آیندۀ تمدن اسلامی خواهند داشت. ایرانیان، همان‌‌‌‌‌‌طور که در گذشتۀ تاریخی جهان اسلام نقش پررنگ و بااهمیتی در حوزۀ فرهنگ و تمدن داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، با تحقق انقلاب اسلامی ایران، که خون تازه‌‌‌‌‌‌ای در پیکرۀ امت اسلامی به جریان انداخت و حیات جدیدی به جهان اسلام بخشید، در بازتولید تمدن نوین اسلامی فعال‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین سرمایۀ اجتماعی هستند و شاید تنها امتی باشند، که طبق روایات تفسیری، چنین نقشی را در حوزۀ تمدن اسلامی ایفا خواهند کرد. همچنین به دلیل سنت استبدال، که در طول تاریخ امت‌‌‌‌‌‌هایی برگزیده‌‌‌‌‌‌شده و قانون استبدال بر آن‌‌‌‌‌‌ها اعمال شده است، این ایرانیان خواهند بود که در ظهور تمدن نوین اسلامی نقش پررنگی ایفاء خواهند نمود.
کلیدواژه‌ها: سنت، اسلام، ایرانیان، تمدن، فرهنگ، روایات اسلامی.
- قرآن کریم.
- آژند، یعقوب. 1365. قیام سربداران. تهران: امیرکبیر.
- آشوری، داریوش. 1380. تعریف‌‌‌‌‌‌ها و مفهوم فرهنگ. تهران: آگاه.
- ابن عبدالبر، یوسف‌‌‌‌‌‌بن عبدالله. ۱۴۱۲ق. الاستیعاب فی معرفة الأصحاب. تحقیق: علی محمد البجاوی. بیروت: دار الجیل. چاپ اول.
- ابن قتیبه الدینوری، عبدالله‌‌‌‌‌‌بن مسلم. ۱۴۱۰ق. الامامة و السياسة. تحقیق: علی شیری. بیروت: دار الأضواء. چاپ اول.
- ابن منظور، محمد مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر،1414ق.
- الله اکبری، محمد. 1384. «تشیع و تمدن اسلامی» در نشست علمی تشیع و تمدن اسلامی. مجلۀ معارف. شمارۀ 30.
- امام خمینی، سیدروح‌‌‌‌‌‌الله. 1378. صحیفۀ امام. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- بخاری، محمدبن اسماعیل. 1410ق. صحیح بخاری. قاهره: جمهورية مصر العربية، وزارة الاوقاف، لجنة إحياء کتب السنة.
- پرهیزکاری، سیدروح‌‌‌‌‌‌الله. 1392. «نقش دولت شیعی سربداران خراسان در گسترش تشیع و تمدن اسلامی». فصلنامۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. دورۀ 2. شمارۀ 12.
- پطروشفسکی، ای.پ. 1351. نهضت سربداران خراسان. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: پیام.
- تاملین، فردریک. 1385. گزیدۀ آثار توین بی. ترجمۀ محمدحسین آریا. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ اول.
- ثقفى تهرانى، محمد. روان جاويد در تفسير قرآن مجيد. 5 جلد. تهران: برهان.
- جرجانی، محمد ابن علی. 1403ق. التعریفات. بيروت: دارالكتب العلمية.
- جعفری، یعقوب. ١٣٧٧. تفسیر کوثر. قم: هجرت.
- جعفریان، رسول . 1386خ تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی. تهران: علم.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۸۷. اطلس شیعه. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود. 1382. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌‌‌‌‌‌بیت. قم: مؤسسۀ دايرة‌‌‌‌‌‌المعارف فقه اسلامی.
- جوادی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نیا، حسن؛ شیخ نوری، محمدامین؛ رضوی، سیدابوالفضل. 1395. «همگرایی نادرشاه افشار با اقلیتهای مذهبی». پژوهشنامۀ تاریخ اسلام. سال ششم. شمارۀ بیست و چهارم. زمستان.
- خامنه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای،سیدعلی. 22/11/1397. بیانیۀ گام دوم انقلاب خطاب به ملت ایــران. .https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=41673
- خواجه سروی، غلامرضا؛ فتحی، محمدجواد؛ اسفندیار، محمد. 1393. «مؤلفههای اصلی تمدن سازی انقلاب اسلامی (با تأکید بر نقش عقلانیت، معنویت و علم گرایی)». فصلنامۀ علمی‌‌‌‌‌‌ـ پژوهشی پژوهش‌‌‌‌‌‌های انقلاب اسلامی. شمارۀ 11. زمستان.
- دهخدا، علی‌‌‌‌‌‌اکبر. 1377. لغت‌‌‌‌‌‌نامه. تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
- ابوالفتوح رازی، حسین‌‌‌‌‌‌بن علی. 1371. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القران. مشهد: بنیاد پژوهش‌‌‌‌‌‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- رجبی، محمود. 1389. «سنت‌‌‌‌‌‌های اجتماعی در قرآن، ویژگیها و مبادی و روش کشف سنت‌‌‌‌‌‌ها». مجلۀ معرفت فرهنگی اجتماعی. سال دوم. زمستان.
- رضاییان، فرزین. ۱۳۸۶. هفت رخ فرخ ایران. تهران: طلوع ابتکارات تصویری.
- رضوانی، علی اصغر. ١٣٨۶. قرآن و ظهور حضرت مهدی. قم: مسجد مقدس جمکران.
- رضوی‌‌‌‌‌‌فرد، بهزاد و فصیح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رامندی، منصوره. 1390. «مبانی نظری گرایش علمی حقوق فرهنگ و ارتباطات». فصلنامۀ پژوهش حقوق عمومی. شمارۀ 35. زمستان. صص236-205.
- زارعی، بهادر. 1390. «تحلیل تئوری امت در قلمرو جغرافیای سیاسی اسلام». فصلنامۀ سیاست. شمارۀ 3. صص169-153.
- خانی‌‌‌‌‌‌مقدم، مهیار و زاهدی، عبدالرضا. 1394. «تبیین نظریۀ مهاجرت امام رضا و امامزادگان در راستای سنت الهی استبدال». مجلۀ فرهنگ رضوی. شمارۀ 10. تابستان.
- زمخشری، محمود. 1407ق. الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل. بيروت: دار الكتاب العربي.
- سامانی، محمود. 1393. مناسبات اهل‌‌‌‌‌‌بیت با ایرانیان. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- سخاوی، شمس الدین. ۱۴۱۴ق. التحفة اللطيفة فی تاریخ المدینه. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- افشار سیستانی، ایرج. 1373. سیمای ایران، اوضاع جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی. تهران: آقابیگ.
- صدر، حسن. 1376. تأسیس الشيعة لعلوم الاسلام. تهران: اعلمی.
- صدر، محمدباقر. 1369. سنت‌‌‌‌‌‌های اجتماعی و فلسفۀ اجتماعی در مکتب قرآن. ترجمۀ حسین منوچهری. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
- طباطبایی، محمدحسین. 1382. ترجمه تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- طبرسى، فضل بن حسن. 1375. تفسير جوامع الجامع تاريخ. 6 جلد. ترجمۀ احمد امیری شادمهری. مشهد: آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى.
- طبری، محمدبن جرير. 1412 ق.جامع البيان فى تفسير القرآن ( تفسير الطبرى). 30 جلد. بيروت: دارالمعرفة.
- عرفان، امیرمحسن و بیات، علی. 1393. «آموزۀ امت اسلامی در قرآن و بازاندیشی در قابلیت‌‌‌‌‌‌های فرهنگی و تمدنی آن». فصلنامۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. شمارۀ 15. صص30-7.
- عيسی‌‌‌‌‌‌زاده، کوثر. 1396. «تحليل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناخت تأثير فرهنگ بر كالبد و طراحی شهرها با تأكيد بر نظريه‌‌‌‌‌‌های فرهنگی طراحی مجتمع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زيستی». دوفصلنامۀ مدیریت شهری. شمارۀ 46. بهار. صص96-71.
- فردوسی، ابوالقاسم. 1353. شاهنامه. تهران: شرکت سهامی کتاب‌‌‌‌‌‌های جیبی با همکاری انتشارات فرانکلین. چاپ دوم.
- فرمانیان، مهدی. ۱۳۸۶. فرق تسنن. قم: نشر ادیان. چاپ اول.
- الفیروزآبادی، محمد. ۱۴۲۳ق. المغانم المطابه فی معالم طابة. الریاض: داراليمامة للبحث و الترجمة و النشر.
- فیضی، فرزاد؛ ستارنژاد، سعید؛ حاجی‌‌‌‌‌‌زاده، کریم. 1395. «تأثیر باورها و آموزه‌‌‌‌‌‌های شیعی بر تزئینات سکه‌‌‌‌‌‌های دوره صفوی». جندی‌‌‌‌‌‌شاپور، سال دوم. شمارۀ 8. زمستان.
- قرائتی، محسن. 1374. تفسیر نور. تهران: مؤسسۀ در راه حق.
- قرشی بنائی، سیدعلی‌‌‌‌‌‌اکبر. ۱۳۷۱. قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامية.
- قمی مشهدی، میرزا محمد. 1368. كنز الدقائق و بحر الغرائب. محقق: حسين درگاهى. 14جلد. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
- مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳ ق. بحار الانوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
- امین، محسن. 1403ق. أعيان الشيعة. تحقیق: حسن امین. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
- مستوفی، حمدالله. 1364. تاریخ گزیده. تهران: امیرکبیر.
- حاجی خلیفه، مصطفى. 1376. تقويم التواريخ. مترجم ناشناخته. تهران: احیاء الکتاب.
- مکارم شیرازی، ناصر. 1414 ق. تفسير نمونه. تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
- میرخواند، محمدبن خاوندشاه. 1380. تاریخ روضة‌‌‌‌‌‌الصفا. تهران: انتشارات اساطیر.
- معینی، محمدرحیم، سلیمانی، کاظم. 1374. گزارش نهایی طرح بررسی مقاومت نسبی سه رقم لوبیاچیتی سازگار بامنطقه در مقابل بیماریهای مهم قارچی دراستان زنجان. تهران: انتشارات سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
- النجفی الجواهری، الشیخ محمّد حسن. بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تا. جواهر الکلام. محقق: عباس قوچانی. بیروت: نشر دار إحياء التراث العربي.
- نوروزی فيروز، رول. 1394. «تمدن به‌‌‌‌‌‌مثابۀ سطح تحلیل». فصلنامۀ نقد و نظر. سال بیستم. شمارۀ 4. صص131-101.
- حجاج نیشابوری، مسلم. 1407ق. صحیح مسلم. محقق: هاشم احمدعمر. بیروت: مؤسسۀ عزالدین.
- هاشمى خويى، ميرزا حبيب‌‌‌‌‌‌الله. 1400 ق. منهاج البراعة في شرح نهج‌‌‌‌‌‌البلاغة. ترجمۀ حسن حسن‌‌‌‌‌‌زادۀ آملى و محمدباقر كمره‌‌‌‌‌‌اى. مصحح: ابراهيم ميانجى. 21 جلد. تهران: مكتبة الإسلامية.
- یزدانی احمدآبادی، علی. 1396. «بررسی مواجهه فرهنگی امامان شیعه با فرهنگی ایرانی». پایان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نامۀ دکتری. به راهنمایی دکتر علی بیات. دانشگاه معارف اسلامی.
- یوکیچی، فوکوتساوا. 1379. نظریۀ تمدن. ترجمۀ چنگیز پهلوان. تهران: گیو.
- کنکاشی در مفهوم نخبگان و توده‌‌‌‌‌‌ها از منظر امام خمینی. 02/02/1391. http://www.imam-khomeini.ir.