به گزارش روابط عمومی مجمع عالی علوم انسانی اسلامی، نشست علمی خانواده در فرآیندِ تنزیلِ قرآن «نظریه و تطبیقی بر خانواده در ایران» به همت مجمع عالی علوم انسانی اسلامی، پنج‌شنبه 31 تیرماه 1400 از ساعت 11 تا 13 به صورت مجازی برگزار شد.
در این نشست رضا نظریان دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه تهران و حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور دانشیار گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بحث خود را در رابطه با موضوع نشست ارائه دادند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسین بستان دانشیار گروه جامعه‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر محمدهادی منصوری استادیار گروه قرآن و متون اسلامی دانشگاه معارف اسلامی ناقدان این نشست علمی و دکتر امیر سیاهپوش استادیار دانشگاه معارف اسلامی دبیر این جلسه بودند.
در ابتدای جلسه دکتر سیاهپوش ضمن خیر مقدم و خوش‌آمدگویی به اساتید و پژوهشگران حاضر در جلسه، گفت: این نشست، در واقع جلسه دفاعیه از طرح پژوهانه‌ای است که چندسال پیش توسط مرکز نوآوری و ایده‌پردازی علوم انسانی اسلامی(مَنا) تصویب شد و امروز شاهد به ثمر رسیدن و به اتمام رسیدن این طرح هستیم. هدف اصلی این جور طرح‌ها، تربیت پژوهشگر زیر نظر استاد راهنماست که الحمدلله این کار به خوبی انجام شده است.
در ادامه این نشست علمی، رضا نظریان خلاصه‌ای از طرح پژوهانه خود را ارائه داد و گفت: خانواده در تمامی جوامع از قدیم تا جدید، بعنوان یک واقعیّت اجتماعی، حضور داشته است. کمتر نهادی به مانند نهاد اجتماعی خانواده –علیرغم دگردیسی‌ها و تطوّرات در شکل- دارای قِدمت و اهمیت بوده است. خانواده نهادی است که عمومِ انسان‌ها طعمِ آنرا چشیده و درکی از آن دارند. از این حیث، خانواده شاید عمومی‌ترین نهادی است که اکثریت قریب به اتفاق افراد در آن مشارکت داشته‌اند.
قرآن کریم بعنوان معتبرترین کتابِ مسلمانان، خانواده و جامعه را قرین یکدیگر در نظر گرفته است و خانواده سازی را به منزله تمهیدی برای جامعه سازی مورد توجه قرار داده است. با مراجعه به سیر نزول آیاتِ قرآن کریم در باب خانواده، این مهم بیشتر بر ما آشکار می‌شود. مازاد بر این، قرآن کریم نحوه تحول خانواده را نیز یادآور شده است.
وی ادامه داد: این طرح پژوهانه 4 فصل دارد و هر فصل پنج بخش دارد. در بخش اول هر فصل، سیر عمومی تنزیلِ آیات تشریح شده است. سیر عمومی آیات یعنی در فرآیند تنزیل قرآن، مضامینِ قرآنی چگونه شروع می شوند و استمرار می‌یابند. برای مثال در مرحله‌ای که پیامبر (ص) دعوت خود را شروع می‌کند در چه فضایی مواجهه رخ می‌دهد و در مرحله ای که فرآیند خواندن آیات را به سرانجام می‌رساند در چه فضایی مواجهه می‌کند.
نظریان افزود: در بخش دوم از هر فصل، سیرِ موضوع را داریم که با عنوان سیر اختصاصی آیات خانواده، این سیر را پی گرفته ایم. توضیح اینکه در فرآیند تحول در قرآن، یک سیر عمومی داریم و یک سیر موضوعی. در سیر عمومی فضای کلّی تحول طرح می‌شود و در سیر موضوعی، فضای اختصاصی و موضوعی تحول بحث می‌شود. سیر عمومی و سیر موضوعی ناظر به هم هستند اما منطبق بر هم نیستند.
ناظر به هم بودن یعنی معنایِ کلان تحول در هر مرحله چه به لحاظ عمومی و چه به لحاظ موضوع در هماهنگی با هم است. برای مثال در مرحله چهارم تحول، به لحاظ سیر عمومی از (استقلال) صحبت می‌کنیم و به لحاظ سیر موضوعِ خانوادگی از (پایش و مراقبت) صحبت نیم. این دو مفهوم ناظر به یکدیگر هستند و مرحله ای را نمایان می‌کنند که در آن ساخت جامعه یا خانواده شکل گرفته است و مستحکم شده است. منطبق نبودن بر هم یعنی به لحاظ شروع سوره ها در سیر عمومی ممکن است یک روند طی بشود و در سیر اختصاصی آن روند، با اندکی تفاوت، پی گرفته شود. در این بخش ابتدا جدول آیات برای هر مرحله به تفکیک تدوین شده است و نحوه مواجهه قرآن کریم با خانواده از پی می آید و در ادامه شرحی تکمیلی بر جدولِ آیات در هر مرحله می دهیم تا فضای موضوعیِ خانواده به خوبی ترسیم شود.
دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه تهران در توضیح بخش سوم از هر فصل بیان کرد: در بخش سوم از هر فصل با عنوان از تنزیل به تطبیق، نسبت آیات با خانواده ایرانی ترسیم می شود. در این قسمت مکانیزم کاربردی سازی آیات در جامعه ایرانی مورد توجه قرار می گیرد. در بخش چهارم هر فصل با عنوان تمرین ها، بر اساسِ رویکرد تنزیلی برخی از نظریه ها و مطالعاتِ خانواده و داده هایِ میدانی از خانواده ایرانی را به پرسش و بازاندیشی گرفته ایم. این بخش صرفاً بارقه ها و علاقه هایی در پژوهشگرانِ بعدی ایجاد می کند که ظرفیت ها، پرسش ها و بازاندیشی هایِ مطرح شده را از قوّه به فعل در بیاورند. در مدخل هایِ تمرین ها، تمام توجه بر این است که پژوهشگران به نحوه پیدایش، نحوه نقد و تجزیه و تحلیلِ نظریه ها، مطالعات و داده های خانوادگی، با توجه به هر مرحله از فرآیند تحول قرآنی، حسّاسیت یابند. هدف از این بخش این است که یک نوع ورزیدگی در به کارگیریِ رویکرد تنزیلی حاصل آید تا پژوهشگر بتواند موضوعات غیرِقرآنی را به قرآن عرضه نماید و با طرح سوال های دقیق از قرآن، پاسخ های دقیق بگیرد.
آقای نظریان در پایان در رابطه با بخش پنجم هر فصل بیان کرد: در بخش پنجم هر فصل با عنوان جمع بندی با استفاده از رهیافت نظری، سعی بر این شده تا وضعیتی که در هر مرحله از تحوّل با آن روبرو بوده ایم، صورت بندیِ نظری بشود. این صورت بندیِ نظری کمک می کند تا بتوانیم نام گذاری ها و مفاهیمِ دقیق تری برای هر مرحله از تحول، وضع کنیم.
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور به عنوان استاد راهنمای این طرح پژوهانه گفت: این موضوع، یکی از موضوعاتی است که سعی می‌کند تحقق دین در جامعه را نشان دهد. در این طرح، سعی شده براساس قاعده جری و تطبیق، بحث خانواده دنبال شود.
حجت‌الاسلام بهجت‌پور افزود: مطالعات تفسیر تنزیلی، آغازی است برای این جور مطالعات و در مجموع آقای نظریان گام بلند و کار محققانه‌ای انجام داده است.
در ادامه این نشست علمی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسین بستان به نقد و بررسی این طرح پژوهانه پرداخت و گفت:
- ورود نوآورانه به این مسأله خیلی با ارزش است و این جور کارها خیلی کم انجام شده و این ارزش خاصی دارد که باید به آن اذعان کرد.
- رویکرد تفسیر تنزیلی در این طرح مفروض گرفته شده ولی لازم است در حد کلیات و چارچوب نظری بحث شود.
- در یک مرحله ای از طرح، بحث رئالیست انتقادی خوب مطرح شده ولی رویکرد تنزیلی زیاد مطرح نشده، در صورتی که در ادامه کار، رئالیست خیلی کمرنگ است اما رویکرد تنزیلی زیاد مطرح می‌شود. لذا ترکیب این دو رویکرد برای رسیدن به یک مدل باید منقح شود.
- یکی از ابهامات این است که مرزگذاری بین مرحله اول، مرحله دوم و سوم را چجور به آن نگاه می‌کنیم. البته کلیت آن قابل قبول است ولی مرزگذاری آن مشخص نیست. مرزگذاری‌ها را باید خیلی قاطع در نظر بگیریم یا منعطف. البته اگر منعطف در نظر بگیریم شاید مشکل حل شود.
- نکته بعدی مربوط به جری و تطبیق است، اینجا چند ابهام وجود دارد:
مثلاً چطور می‌توانیم جامعه خودمان را بر جامعه عصر نزول تطبیق دهیم؟ یعنی بحث جری و تطبیق در اینجا کفایت نمی کند و توضیح بیشتر لازم دارد.
- در صفحه 161 نویسنده گفته براساس این رویکرد، به سیاست‌هایی رسیده ایم، اما این نکته باید بیشتر برجسته شود، یعنی باید دسته بندی خیلی جذاب انجام دهند و سیاست‌ها را بیشتر نشان دهند.
- در صفحه 161 نویسنده به بصیرتها اشاره کرده است. نویسنده باید تبیین کنند که بصیرتها دقیقاً از رویکرد تنزیلی حاصل شده یا خیر؟
پس از نقدهای دکتر بستان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر محمدهادی منصوری به عنوان ناقد دوم بیان کرد:
- این کار متأثر از کارهای قبلی آقای نظریان است، بخصوص کار ایشان مربوط به رئالیست انتقادی.
- رویکرد تفسیر تنزیلی، همچنان با چالش‌هایی روبرو است. یکی از چالش‌ها در این رویکرد این است که فرق تفسیر موضوعی معمول با رویکرد تفسیر تنزیلی موضوعی مشخص نیست. در تفسیر تنزیلی موضوعی، محدودیتهایی داریم ولی در تفسیر موضوعی معمول همچین محدودیتهایی نداریم. یکی از اشکالات این طرح این است که نویسنده فرق تفسیر موضوعی معمول با رویکرد تفسیر تنزیلی موضوعی را مشخص نکرده است.
- بنظر می‌رسد اگر این کار در قالب روش جامع (ترتیبی، تنزیلی، موضوعی) دیده شود، بهتر باشد.
- ارتباط برخی از آیات با خانواده مشخص نیست. مثلاً آیا این آیه (رَبِّ نجّنی و اهلی) مربوط به خانواده است؟
- در جریان حضرت لوط علیه السلام، در رابطه با این آیه (هولاء بناتی …) دیدگاه های مختلفی وجود دارد. لذا باید در تفسیر این آیه مجدداً تأمل شود.
- در رابطه با بحث ایمان و کفر در خانواده، بحثهای خوبی را مطرح کرده اید، اما بهتر است عناوین بهتری برای این بحث، انتخاب شود.
- روایات تفسیری در این موضوع نیامده است یا خیلی کمرنگ است، همچنین تحلیل‌های تفسیری کم رنگ است.
در پایان جلسه، آقای رضا نظریان و حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهجت‌پور هر کدام به صورت مجزا به اشکالات مطرح شده، پاسخ‌هایی دادند و حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهجت‌پور ضمن توضیحاتی در رابطه با طرح و اعمال اصلاحات مطرح شده، به رویکرد تفسیرتنزیلی که برگرفته از آیه 29 سوره فتح است اشاره کرد و گفت: براساس این آیه، 4 مرحله در رویکرد تفسیر تنزیلی وجود دارد که این مراحل عبارتند از: هویت، تقویت، جامعه‌پردازی و جریان مستقل.
