محمدباقر خزائیلی
دکترای تاریخ و پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.
چکيده
ابوعلی مسکویه در عصری زندگی میکرد که به عصر رنسانس اسلامی مشهور است، یعنی دورۀ حکومت آلبویه؛ حکومتی که مظهر پیوند اسلام و ایران و تبلور اتحاد عباسی و شیعه و نمود کاهش قدرت خلیفه و انتقال آن به امیرالامرایی بدیهی بود. روزگاری که گسترش قدرت آلبویه در قسمت اعظم قلمرو خلافت عباسی و قدرتنمایی در برابر امپراتوری روم شرقی و خلافت فاطمی از ویژگیهای آن است. مهمترین ویژگی این عصر، به لحاظ فرهنگی و مذهبی، روحیۀ تساهل و تسامح آلبویه بود که مجال را از متعصبان و متشرعان گرفته و مشاجرهها و اختلافهای مذهبی و قومی را با مباحث علمی و دانشورانه مبدل و زمینه را برای خردمندان فلاسفه و اهل علم و دانش بهگونهای فراهم کرده بود که عقل و خرد و منطق میداندار شد. اندیشۀ مسکویه در چنین عصر و زمانهای و در مجالس و مکاتب دانشورانۀ امیرانی چون عضدالدوله و وزیرانی مانند مهلبی و ابنعمید و اندیشمندانی همانند سجستانی، ابنخمار، ابوبکربن احمدبن کامل و دیگران در بغداد و ری شکل گرفت. منظومۀ تمدنی مسکویه بر فلسفهای که عمدتاً معطوف به اخلاق و تفکر سیاسی بود استوار شده بود. با توجه به نگرش ابوعلی مسکویه، در فلسفه از او با عنوان حکیم اخلاقگرا یاد میکنند. او همچنین در شاخۀ دیگر علوم نیز به اصول اخلاق اهتمام خاصی ورزیده است؛ چنانکه در نگارش تاریخ نیز اهمیت فزایندۀ اخلاق را از خاطر دور نداشته و بهکرات چه مستقیم و چه غیرمستقیم ارزش فراوان سجایای اخلاقی را بیان داشت. ابنمسکویه تلاش داشت انسان را در رسیدن به سعادت تام اخلاقی و متخلق شدن به اخلاق الهی رهنمون کند و حتی یکی از مهمترین اهدافش در نگارش تاریخ نیل بدین آرمان بود. رویکردی که او در پیش گرفت سبب میشود که او را ازجمله مورخان مسلمان پیشرو در طریق علمی تاریخ و در شمار پیشگامان فلسفۀ تاریخ محسوب کنند. مسکویه افزون بر اینکه نخستین تاریخنگاری است که در نگارش تاریخ ضابطۀ سنجش حوادث را خرد قرار داد، توانست اندیشۀ ایرانشهری را با اندیشۀ یونان و روح دیانت اسلامی هماهنگ کند. دیانت مسکویه دیانتی مدنی است و او دیانت را همچون شریعتنویسان در اصالت و استقلال آن بررسی نمیکند، بلکه از دیدگاه «انس طبیعی» یا «جامعهپذیری طبیعی» انسان به تفسیر احکام شریعت میپردازد و اندیشۀ مدنی او در برابر اخلاق محو نمیشود و دیدگاه او در تأملات اخلاقی مدنی است. درنتیجه، اخلاق مدنی مسکویه را باید در دوران روابط مدنی مورد عمل قرار داد. ابنمسکویه همواره بر هماهنگی میان علم و عمل تأکید دارد. وی زیربنای فراگیری علوم را نیز توجه به اخلاق و عمل انسانی میداند. ابنمسکویه اسباب یادگیری حکمت را در ترک از شهوات و دوری از لذتهای جسمی میداند و معتقد است که فراگیری حکمت باید براساس روش برهانی باشد. این نوشتار با طرح این سؤال که مبانی اندیشۀ تمدنی ابنمسکویه بر چه اصولی استوار است این فرضیه را مطرح میکند که در نظریۀ تمدنی ابنمسکویه، فلسفه یگانه آموزش حقیقی یا راه رستگاری است و بر این اساس، ملاک تقسیم وی از حکمت برمبنای سعادت بوده است و آن را شامل درجاتی میدانسته است که برای رسیدن به کمال سعادت باید علم و عمل با یکدیگر هماهنگ و توأمان شوند و قبل از هر چیز بر تهذیب نفس و فراگیری برهان و منطق تأکید دارد و شناخت علوم طبیعی را مقدمهای برای رسیدن به علوم مابعدالطبیعه میداند و آن را مرحلهای میداند که انسان میتواند به شناخت سعادت حقیقی دست یابد. باید توجه داشت رویکرد تمدنی ابنمسکویه که برمبنای اخلاق مدنی شکل گرفته است در جهت روششناسی مطالعات اسلام و تمدن برای تحقق تمدن نوین اسلامی میتواند الگوی مناسبی باشد. این نوشتار تلاش دارد با رویکردی توصیفیـتحلیلیـتاریخی برمبنای مطالعات کتابخانهای به بررسی و تبیین نظریۀ تمدنی ابنمسکویه بپردازد.
کلیدواژهها: ابنمسکویه، نظریۀ تمدنی، فلسفه، حکمت، اخلاق، سیاست.
- قرآن کریم.
- ارکون، محمد. 1997م. نزعه الانسه فی الفکر. ترجمۀ هاشم صالح. بیروت: دارالساقی.
- پاپکین، ریچارد؛ استرول، آوروم. ۱۳۸۱. کلیات فلسفه. ترجمۀ سید جلال مجتبوی. تهران: حکمت.
- توحیدی، ابوحیان. بیتا. الامتناع و الموانسه، صحه و ضبطه و شرح غریبه. احمد امین و احمد الزین. بیروت: المکتبه العصریه.
- حلبی، علیاصغر. 1392. تاریخ فلاسفۀ ایرانی. تهران: زوار.
- خوانساری اصفهانی، میرسید محمد. 2536. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. ترجمه، مقدمه و اضافات محمدباقر ساعدی خوانساری. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
- روزبهانی، محمدرضا. 1385. زندگینامه و اندیشۀ سیاسی ابوعلی مسکویه. اصفهان: مرکز اصفهانشناسی و خانۀ ملل.
- سجستانی، ابوسلیمان. 1974. صوان الحکمه و ثلاث رسائلحقه و قدم له. عبدالرحمن بدوی. باریس: داربیلیون. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- طباطبایی، جواد. 1379. زوال اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: کویر.
- کرمر، جوئل. 1375. احیای فرهنگی در عهد آلبویه. تهران: نشر دانشگاهی.
- مسکویه، ابوعلی بن احمدبن محمد. 1952م. الحکمه الخالده، جاویدان خرد. حقه قدم له عبدالرحمن بدوی. قاهره: مکتبه النهضه، المصریه لاصحابها، حسن یوسف محمد و اخواتها.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ. 2535. جاویدان خرد. ترجمۀ تقیالدین محمد شوشتری. به اهتمام بهروز ثروتیان. تهران: دانشگاه مک گیل کانادا و مؤسسه مطالعات اسلامی شعبه دانشگاه تهران. با همکاری دانشگاه تهران.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1379ش. ترتیب السعادات و منازل العلوم. با مقدمه و تصحیح ابوالقاسم امامی. گنجینۀ بهارستان (حکمت، دفتر اول). به کوشش علی اوجبی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1381ش. تهذیب الاخلاق. ترجمه و توضیح علیاصغر حلبی. تهران: نشر اساطیر.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1319ق. الفوزالاصغر. بیروت.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1370ق. الهوامل و الشوامل. به کوشش احمد امین و سید احمد صقر. قاهره: مطبع لجنه التألیف و الترجمه و النشر.
- مدرس، محمدعلی. 1349. ریحانه الادب. تهران: کتابفروشی خیام.
- یاقوت حموی، بیتا. معجم الادباء. بیجا: نشردارالفکرالصباعه و النشر.