نزهت احمدي
دانشيار گروه تاريخ دانشگاه اصفهان، همكار قطب مطالعات فرهنگ و تمدن شيعه در دورة صفويه.
چکیده
پيشينة تاريخي وقف را مي‌توان تا دوران بسيار كهن رسانيد. در زماني كه انسان آغاز به نيايش و پرستش كرد، گاه با تخصيص شيئي كوچك به‌عنوان هديه يا نذر به معبود خويش قدمي در راه شكل‌گيري وقف برداشت. بعد‌ها با شكل‌گيري اديان بزرگ، وقف صورتي جدي‌تر و كاربردي‌تر پيدا كرد؛ به‌طوري‌كه به نهادي مستقل تبديل شد و ساختار و سازماني متشكل يافت و حكومت‌ها نيز كم‌وبيش سعي در نظارت و كنترل آن نمودند؛ چراكه به‌درستي دريافتند اين نهاد قدرتمند كه ريشه در باور‌ها و اعتقادات مردم داشت، به‌خوبي مي‌توانست تأثيرات عميق و پايداري بر جامعه بگذارد.
جداي از تفاوت در باورهاي ديني و مذهبي ـ از چندخدايي تا وحدانيت ـ[1] كه در هر يك بنا بر شرايط آن آیين، نذر و وقف تحقق يافته است، حتي در درون جامعة اسلامي نيز با تنوع موقوفات روبه‌رو هستيم. از ساخت و نگهداري مهم‌ترين مركز تجمع مسلمانان، يعني مسجد، گرفته تا دستگيري از يتيمان و بي‌خانمانان و حتي رسيدگي به حيوانات از محل وقف، نشان از آن دارد كه وقف توانايي و كارآمدي بسياري در شناخت ضرورت‌ها و نيازهاي جامعه داشته است. ازاین‌روی آسیب‌شناسی وقف در دوران معاصر می‌تواند جهت‌دهی و برنامه‌ریزی برای کاربردی‌تر کردن وقف را عملی‌تر کند.
فرضية ارائه‌شده این است كه پيشرفت تمدن نوين و تغييرات ناشي از آن سريع‌تر از باورهاي حاكم بر انديشة واقفان دستخوش تغيير شده است و ازاين‌رو وقف نتوانسته است به‌طور كامل نيازهاي جامعة جديد اسلامی را شناسايي کند و خود را با آن هماهنگ سازد.
این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع و اسناد انجام پذیرفته است.
كليدواژگان: وقف، آسيب‌شناسي، كاركرد موقوفات، تاریخ معاصر، تمدن نوين اسلامي.
- آدمیت، فریدون. 1385. اندیشة ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار. تهران: خوارزمی.
- ابن‌مسکویه. 1366. تجارب الامم. مترجم: محمد فضائلی. تهران: زرین.
- احمدی، نزهت. 1380. نهاد وقف، دگرگونی‌ها و کارکردهای فرهنگی ـ مذهبی آن در دورة صفوی. پایان‌نامة دکتری. دانشگاه الزهرا.
- ــــــــــ . 1386. «وقف و درمان؛ نگاهی به بیمارستان فیروزآبادی». میراث جاویدان. ش60. زمستان. ص10ـ17.
- ــــــــــ . 1387. وقف و گسترش امور درمانی با تکیه بر اسناد وقفی تهران. قم: کومه.
- ــــــــــ . 1390. «حمایت زنان واقف از جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران». مجموعه مقالات زن در تاریخ معاصر. تهران: کویر.
- ــــــــــ . 1390. در باب اوقاف صفوی. تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شواری اسلامی.
- ــــــــــ . 1393. «تأثیر موقوفات گنجعلی‌خان بر کالبد شهری کرمان با تکیه بر اسناد وقف‌نامة گنجعلی‌خان». فصلنامة مطالعات تاریخ اسلام. س6. ش23. ص56-31.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. 1368. مرآت البلدان. به‌تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
- البقلی، محمد قندیل. 1983م. التعریف بمصطلاحات صبح الاعشی. مصر.
- الگار، حامد. 1356. نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت. مترجم: ابوالقاسم سری. تهران: توس.
- بسطامی، نوروزعلی. 1315ق. فردوس التواریخ. چاپ سنگی. مشهد: آستان قدس.
- جابری انصاری، حاج‌میرزاحسن‌خان. 1321. تاریخ اصفهان و ری و همة جهان. اصفهان: خرد.
- حسینی فسایی، میرزاحسن. 1367. فارسنامة ناصری. تهران: امیرکبیر.
- دورانت، ویل. 1365. تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گهوارة تمدن. مترجم: احمد آرام و دیگران. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- رضایی، امید. 1387. «جلوه‌هایی از نوگرایی در مصارف موقوفات دهه‌های اخیر». میراث جاویدان. س16. ش62. تابستان. .
- روستایی، محسن. 1382. تاریخ طب و طبابت در ایران؛ از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه. تهران: سازمان اسناد و کتابخانة ملی جمهوری اسلامی.
- سیوری، راجر. 1380. در باب صفویان. مترجم: رمضان‌علی روح‌اللّهی. تهران: نشر مرکز.
- شاه‌حسینی، پروانه. 1390. «سنجش تطبیقی وقف طی دوره‌های قاجاریه و پهلوی». فصلنامة جغرافیا و توسعه. س9. ش25. زمستان. ص38-17.
- شاه‌طهماسب. 1912م. تذکرة شاه‌طهماسب. کلکته: انجمن آسیایی بنگال.
- شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. 1373. «وزارت اوقاف در دورة زندیه». ميراث جاويدان. س2. ش3. پاییز.
- صحرایی اردکانی، عباس. 1381. میراث ماندگار. تهران: جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران.
- فرشتیان، ح. 1376. «وقف در حقوق فرانسه». میراث جاویدان. 18.
- فرمان‌ها و رقم‌های دورة قاجار. 1371. تهران: مؤسسة پژوهش و مطالعات فرهنگی بنیاد جانبازان.
- قدوسی، محمدحسین. 1339. نادرنامه. خراسان: انجمن آثار ملی خراسان.
- کسروی، احمد. 1378. تاریخ مشروطة ایران. تهران: امیرکبیر.
- مرادعلیان، لیلا. 1395. «نهاد وقف و کارکرد آن در دورة ناصرالدین‌شاه (با تکیه بر اسناد آرشیو ملی)». فصلنامة آرشیو ملی. س2. ش3. پیاپی 7. پاییز.
- مروی، محمدکاظم. 1364. عالم آرای نادری. مصحح: دکتر محمدامین ریاحی. تهران: نقش جهان.
- مستوفی، عبدالله. 1371. شرح زندگانی من. تهران: زوار.
- ملک‌زاده، الهام و مرضیه افرافر. 1396. «کارکردهای موقوفات زنان از مشروطه تا پایان دورة پهلوی اول؛ نمونه‌پژوهی: موقوفات زنان تهران». فصلنامة پژوهش‌های تاریخی. دوره53. ش35. پیاپی35. ص271-255.
- ملک‌زاده، الهام. 1396. «زنان و مؤسسات خیریة رفاهی ـ بهداشتی ایران از مشروطه تا پایان حکومت پهلوی». پژوهش‌های تاریخ اسلام و ایران. دوره11. ش21. ص256-233.
- مؤمنی، مصطفی. 1373. «بنیاد‌های وقفی در آلمان فدرال». میراث جاویدان. ش8. زمستان. ص103-94.
- ناس، جان. بی. 1377. تاریخ جامع ادیان. مترجم: علی‌اصغر حکمت. چ9. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- نوائی، عبدالحسین. 1369. ایران و جهان از قاجاریه تا پایان عهد ناصری. تهران: هما.
- ورنر، کریستفر. 1382. «وقف، آینة تحولات اجتماعی». ترجمه و تلخیص: کیومرث ایراندوست. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش74. آذر.
- وزیری، احمدعلی‌خان. تاریخ کرمان. مصحح: محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: انتشارات علمی.
- Pizzorusso, Giovanni. 2014. “Lo ‘Stato temporale’ della Congregazione de Propaganda Fide nel Seicento”, in: Ad ultimos usque terrarum terminos in fide propaganda. Roma fra promozione e difesa della fede in Età moderna. Ed: Massimiliano Ghilardi and others (Viterbo: Edizioni Sette Città, 2014).
- Windler, Christian. Missionare in Persien Kulturelle Diversität und Normenkonkurrenz im globalen Katholizismus (17-18. Jahrhundert). Printed in the EU ISBN 978-3-412-51122-7.