فریبا علاسوند
عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده. قم. ایران.
چکیده
کتب تفسیری از پرسابقه‌‌ترین تألیفات در حوزۀ علوم اسلامی بوده، به‌تدریج توسعه یافته و با گرایش‌‌های متنوع ادبی، روایی، عرفانی، فلسفی، اجتماعی و طبیعی به شرح آیات پرداخته‌‌اند. با توجه به تعامل میان متن و بافت، که با وساطت مؤلف و عناصر شناختی و غیرشناختی او صورت می‌‌پذیرد، این کتب تحولی را تجربه کرده‌‌اند که در چگونگی شکل‌‌گیری تمدن اسلامی و افت و فرود آن تأثیر مهمی داشتند. از بررسی کتب با توجه به توالی تاریخی، برمی‌‌آید تا صدوپنجاه سال اخیر به‌تدریج برخی از ذهنیت‌‌های فرهنگی مفسران، به‌ویژه مفسران اهل سنت، در قالب مثال یا تبیینی عرفی یا با استناد به پاره‌‌ای از روایات و نادیده‌گرفتن پاره‌‌ای دیگر، به‌عنوان معنای الفاظ به مخاطبان این کتب القا شده است. انضمام تدریجی مفاهیمِ نسبتاً سلطه‌‌محور و نگرش‌‌های فرودستانه ذیل آیات تا قبل از صدوپنجاه سال اخیر (به‌طور عمده تفاسیر اهل سنت) در این کتب کاملاً مشهود است. در مقابل، تفاسیر صدوپنجاه سال اخیر تحول دیگری را گزارش می‌‌دهند که ادبیات مداراجویانه‌‌تر و اقناعی‌‌تری را به‌کار می‌‌برند که حاوی کلمات جانب‌دارانه‌تری نسبت‌به زن و خانواده است؛ پدیده‌‌ای که اگرچه می‌‌تواند نتیجۀ تعمیق بیشتر مفسران دربارۀ آیات الهی و تمرکز بر کتاب کریم باشد، از فضای فرهنگی، جریان‌‌های انتقادی و تحولات جدید دربارۀ زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان نیز بی‌‌تأثیر نیست. بررسی این مهم در تفاسیر اسلامی ضروری است؛ زیرا قرآن کریم مهم‌‌ترین اثر مورد اتفاق میان مسلمانان است که مبانی انسان‌‌شناختی در آن، پایۀ ایدئولوژی اسلامی است. ازسوی دیگر، مشاهدات عینی در جوامع اسلامی افزون بر اینکه وجود و رسوخ نگاه فرودست به زن و پاره‌‌ای نگرش‌‌های نادرست به خانواده را در ابعاد مختلف نشان می‌دهد، اسناد این نگرش را به دو منبع مهم دین یعنی قرآن و سنت در فهم عرفی این جوامع ثابت می‌‌کند. با توجه به جایگاه و نقش رهنمودهای قرآنی و فهم مفسران وحی در ساخت تمدنی کشورهای اسلامی، مسئلۀ اصلی این نوشتار شناسایی دو برش طولی و عرضی یعنی تفاسیر قبل و بعد صدوپنجاه سال اخیر در دو حوزۀ شیعی و سنی فهم مردان مفسر از برخی آیات قرآنی دربارۀ زن و خانواده به‌منظور درک نقش این چشم‌‌انداز در ضعف تمدنی زنان مسلمان است.
کلیدواژه‌ها: تمدن اسلامی، زندگی اجتماعی زنان، مبانی انسان‌‌شناختی، ایدئولوژی اسلامی، زن و خانواده.
- آلوسى، محمودبن عبدالله. 1415 ه.ق. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دارالکتب العلمية. منشورات محمد علی بیضون.
- ابوالفتوح رازى، حسین بن على. 1408 ه.ق. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. ج1. مشهد مقدس: آستان قدس رضوى بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى.
- ابن‌اثیر، جزری. 1407. الکامل فی التاریخ. ج 3. بیروت: دارالکتب.
- ابن‌بابویه، محمدبن على. 1413 ه.ق. من لا یحضره الفقیه. قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
- ابن‌سعد، محمد. بیتا. الطبقات الکبرى (الطبقه الخامسه من الصحابه). چ1. طائف: مکتبه الصدیق.
- ابن‌طیفور، احمد بن أبی طاهر. بیتا. بلاغات النساء. قم: الشریف الرضی.
- ابن‌فارس، احمد. 1404 ه.ق. معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابن‌منظور، محمدبن مکرم. 1414 ه.ق. لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
- ابن ابىحاتم، عبدالرحمن بن محمد. 1419 ه.ق. تفسیر القرآن العظیم. چ3. ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
- ابنعربى، محمدبن على. 1410 ه.ق. رحمة من الرحمن فى تفسیر و اشارات القرآن. چ1. دمشق: مطبعة نضر.
- ابنعطیه، عبدالحق بن غالب. 1422 ه.ق. المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. چ1. بیروت: دارالکتب العلمية منشورات محمد علی بیضون.
- ابنکثیر، اسماعیل‌بن عمر. 1419 ه.ق. تفسیر القرآن العظیم. ج1. بیروت: دارالکتب العلمية منشورات محمد علی بیضون.
- احمدی، بابک. 1370ه.ش. ساختار و تاویل متن نشانه شناسی و ساختارگرایی. تهران: نشر مرکزی.
- اعلمى حائرى، محمدحسین. 1407 ه.ق. تراجم أعلام النساء. چ1. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- امین، محسن. 1403ه.ق. أعیان الشيعة. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
- بحرانى اصفهانى، عبدالله‌بن نورالله. 1413ق. عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سيدة النساء إلي الإمام الجواد. قم: مؤسسة الإمام المهدي.
- بلاغى، محمدجواد. بیتا. آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن. قم: وجدانى.
- پانىپتى، ثناءالله. 1412 ه.ق. التفسیر المظهرى. ج1. کویته: مکتبة رشدیه.
- ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد. 1418 ه.ق. الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن (تفسیر الثعالبى). چ1. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. 1430 ه.ق. درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم. عمان: دار الفکر.
- جوهرى، اسماعیل بن حماد. 1376 ه.ق. تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دار العلم للملایین.
- حرعاملی، محمدبن حسن. 1416ه.ق. وسایل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- حسون، محمد؛ مشکور، امعلى. 1421ه. ق. أعلام النساء المؤمنات، تهران: اسوه. دوم.
- حسینی زبیدی، محمدمرتضی. 1414 ه.ق. تاج العروس فی جواهر القاموس. بیروت: درالفکر.
- حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى. بیتا. روح البیان. بیروت: دار الفکر.
- حلی، حسن‌بن یوسف. 1402. رجال العلامه الحلی. قم: شریف رضی.
- دینورى، عبدالله بن محمد. 1424 ه.ق. الواضح فى تفسیر القرآن الکریم (تفسیر ابن وهب). بیروت: دار الکتب العلمية، منشورات محمد علی بیضون.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد. 1412 ه.ق. مفردات الفاظ القرآن. بیروت ـ دمشق: دارالفکر ـ دارالشامیه.
- راوندى کاشانى، فضل الله بن على. بیتا. النوادر. قم: دارالکتاب.
- رشید رضا، محمد. 1414 ه.ق. المنار. بیروت: دارالمعرفه.
- زرکلی، خیرالدین. 1406. قاموس التراجم لاشهر الرجال و النساء. بیروت: دارالعلم.
- زمخشرى، محمودبن عمر. 1407 ه.ق. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
- سمرقندى، نصربن محمد. 1416 ه.ق. بحرالعلوم (تفسیر السمرقندى). بیروت: دارالفکر
- سید قطب. 1425 ه.ق. فى ظلال القرآن. بیروت: دار الشروق.
- شعیری، محمدبن محمد. بیتا. جامع الأخبار. نجف: مطبعة حیدریة.
- شیخ علوان، نعمهالله بن محمود. 1999 م. الفواتح الإلهية و المفاتح الغيبية: الموضحة للکلم القرآنية و الحکم الفرقانية. قاهره: دار رکابی للنشر.
- صاحب‌بن عماد، اسماعیل‌بن عماد. 1414 ه.ق. المحیط فی اللغه. بیروت: عالم الکتاب.
- ضبى، عباس‌بن بکار. 1403ه.ق. أخبار الوافدات من النساء على معاوية بن أبی سفیان. بیروت: مؤسسة الرساله.
- طباطبایی، محمدحسین. بیتا. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات جامعۀ مدرسین.
- طبرانى، سلیمان‌بن احمد. 2008 م. التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم. اربد (اردن): دارالکتاب الثقافی.
- طبرسی، فضل‌بن حسن. 1372. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
- طبرسى، حسن‌بن فضل. 1412 ه.ق. مکارم الأخلاق. قم: شریف رضی.
- طبرى، محمدبن جریر. 1412 ه.ق. جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى). بیروت: دارالمعرفة.
- طریحی، فخرالدین. 1375. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
- طوسی، محمدبن حسن. بیتا. التبیان فی تفسیرالقرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- طیب، عبدالحسین. 1369 ه.ش. اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: اسلام.
- عسقلانی، ابن حجر (احمدبن علی). 1325ه.ق. تهذیب التهذیب، بیروت: دار صادر.
- فاضل مقداد، مقدادبن عبدالله. 1373 ه.ش. کنز العرفان فى فقه القرآن. تهران: مرتضوى.
- فخررازى، محمدبن عمر. 1420 ه.ق. التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- فراهیدی، خلیل‌بن محمد. 1409 ه.ق. العین. قم: هجرت.
- فیومی، احمدبن محمد. 1414 ه.ق. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: هجرت.
- فیض کاشانى، محمدبن شاه مرتضى. 1415 ه.ق. تفسیر الصافی. تهران: مکتبة الصدر.
- قرشى بنابى، علىاکبر. 1375 ه.ش. تفسیر احسن الحدیث. تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر.
- قرطبى، محمدبن احمد. 1364 ه.ش. الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو.
- قشیرى، عبدالکریم‌بن هوازن. 2000 م. لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم. قاهره: الهيئة المصرية العامة للکتاب.
- قمى، على‌بن ابراهیم. 1404 ه.ق. تفسیر القمی. قم: دارالکتاب.
- کاشانى، فتحالله بن شکرالله. بیتا. منهج الصادقین فی إلزام المخالفین. ج1. تهران: کتابفروشى اسلامیه.
- کشى، محمدبن عمر. بیتا. اختیار معرفة الرجال. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
- ماتریدى، محمدبن محمد. 1426 ه.ق. تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى). چ1. بیروت: دارالکتب العلمية، منشورات محمد علی بیضون.
- مازندرانى، محمد صالح بن احمد. 1382. شرح الکافی ـ الأصول و الروضة. تهران: المکتبه الاسلامیه.
- مامقانى، عبدالله. بیتا. تنقیح المقال فی علم الرجال. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
- ماوردی، علی‌بن محمد. بیتا. النکت و العیون (تفسیر ماوردی). چ1. بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمد علی بیضون.
- مراغی، احمد مصطفی. بیتا. تفسیر المراغی. چ1.بیروت: دارالفکر.
- مصطفوی، میرزاحسن. 1368. التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
- مقاتل‌بن سلیمان. 1423 ه.ق. تفسیر مقاتل بن سلیمان. ج1. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان. 1371. تفسیر نمونه. ج1. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مکى‌بن حموش. 1429 ه.ق. الهداية إلي بلوغ النهاية. چ1. شارجه: جامعة الشارقه، کلية الدراسات العلیا و البحث العلمی.
- موسوی سبزواری، عبدالاعلی. 1409 ه.ق. مواهب الرحمن فی تفسیرالقرآن. بی‌‌جا.