سیدعلیرضا واسعی
دانشیار گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم ایران.
چکیده
امروزه دغدغۀ تمدن نوین اسلامی، ذهن نویسندگان زیادی را به خود مشغول داشته و هرکسی میکوشد ذیل آن، الگویی برای زندگی متعالی/ مطلوب برای ایرانیان و در سطح کلانتر، جهان اسلام شناسایی کند؛ اما واقعیت آن است که ارائۀ الگویی قابل دفاع و گفتوگوپذیر زمانی میسر میشود که از تجربۀ زیسته و پیشینۀ تاریخی تمدن اسلامی آگاهی روشنی بهدست داده شود. نشان دادن چنین تصویری البته مبتنی بر هستیشناسی تمدن ازیکسو و چگونگی حضور آن در حیات اجتماعی ازسویدیگر است. دستهای از نویسندگان، آگاهانه یا ناهوشیارانه به ذاتانگاری و حیاتمندی تمدن (نگاه آنتولوژیک) روی کرده و برای آن مراحلی چون تکون و پیدایی، رشد و بالندگی، گسترش و شکوفایی، و افول و انحطاط را تصور کرده و بر پایۀ آن، خوشبینانه به شکوفایی و رشد دوبارۀ آن و حرکت بهسوی تمدن نوین اسلامی دل بستهاند. مقالۀ حاضر با رویکردی انتقادی و بهروش توصیفی ـ مقایسهای میکوشد تا به این پرسش کانونی پاسخ دهد که آیا تمدن اسلامی ـ بهمثابۀ وصف ـ در مسیر تاریخی خود دارای مراحل قابل شناسایی بوده یا نه؟ و در هر صورت چگونه میتوان بهسوی تمدن نوین اسلامی گام برداشت؟ فرضیۀ اصلی نوشتار آن است که تمدن اسلامی بهمثابۀ نوع زیست اجتماعی و فرایندی در مسیر شدن، مراحل مشخصی را طی نکرده و رسیدن به بهترین نوع آن (تمدن نوین اسلامی) نیز امری محتوم و از پیش تضمینشده نیست؛ بلکه در سایۀ اصلاح جامعه و ارتقای فضیلت و معرفت در آن تحققپذیر است.
کلیدواژگان: تمدن نوین اسلامی، رویکرد انتقادی، مراحل تمدن، تمدن عیار.
- قرآن مجید.
- نهج البلاغه، صبحی صالح.
- ابن حنبل، احمد(بی تا). مسند احمد، بیروت: دارصادر.
- ابن قولویه، جعفر، 1417. کامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، قم: موسسه نشر اسلامی.
- ارکون، محمد. ۱۳۹۵. انسانگرایی در تفکر اسلامی. مترجم: احسان موسوی خلخالی. تهران: طرح نقد.
- اشبربر، مانس. ۱۳۸۴. بررسی روانشناختی خودکامگی. مترجم: علیاکبر صاحبی. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
- آشوری، داریوش. ۱۳۸۰. تعریفها و مفهوم فرهنگ. تهران: نشر آگاه.
- آگوستین، سنت. ۱۳۹۱. شهر خدا. مترجم: حسین توفیقی. قم: دانشگاه ادیان.
- الیاس، نوربرت. ۱۳۹۳. در باب فرایند تمدن (بررسیهایی در تکوین جامعهشناختی و روانشناختی آن). مترجم: غلامرضا خدیوی. تهران: نشر جامعهشناسان.
- ــــــــــ . 1395. «متمدن شدن، برآیندی در مسیر تعادل». مترجم: محمد هدایتی. https://www.cgie.org.ir/fa/news/129385
- اونامونو، میگل. ۱۳۸۳. درد جاودانگی. ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. چ۶. تهران: ناهید.
- بابایی، حبیبالله. ۱۳۹۳. کاوشهای نظری در الهیات و تمدن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- بی یشت، رابرت،1398. شاخصهای تمدن، سید محمدحسین صالحی، چیستی تمدن، مجموعه مقالات. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- بیات، علی. ۱۳۹۳. «بایستههای دورهبندی تمدن اسلامی». نقد و نظر. دوره19. ش۷۴. تیر. ص32-9.
- بیانات مقام معظم رهبری در نشست با تمدنپژوهان، ۱۱/۱۱/۱۳۹۷.
- توینبی، آرنولد. ۱۳۷۶. بررسی تاریخ تمدن. مترجم: محمدحسین آریا. تهران: امیرکبیر.
- ــــــــــ . ۱۳۵۳. تمدن در بوتۀ آزمایش. مترجم: ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.
- خطیب بغدادی، ابوبکر احمدبنعلیبنثابت. 1417ق/ 1997م. تاریخ بغداد او مدينة السلام. محقق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمية.
- دورانت، ویل. ۱۳۶۷. تاریخ تمدن. مترجم: احمد آرام و دیگران. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- ــــــــــ . 1370. لذات فلسفه. مترجم: عباس زریاب خویی. چ۶. تهران: سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی.
- زرینکوب، عبدالحسین. ۱۳۷۰. تاریخ در ترازو. تهران: امیرکبیر.
- ــــــــــ . ۱۳۷۹. کارنامۀ اسلام. تهران: امیرکبیر.
- غنینژاد، موسی. ۱۳۷۱. «پایان تاریخ و آخرین انسان». مجلۀ سیاسی و اقتصادی. ش۶۳ـ۶۴. آذرو دی. ص22-28.
- فروید، زیگموند. ۱۳۸۲. تمدن و ملالتهای آن. مترجم: محمد مبشری. تهران: نشر ماهی.
- ــــــــــ . ۱۳۹۰. آیندۀ یک پندار. مترجم: هاشم رضی. تهران: آسیا.
- فوکویاما، فرانسیس. ۱۳۸۴. آیندۀ فراانسانی ما. مترجم: حبیبالله فقیهینژاد. تهران: مؤسسۀ انتشاراتی ایران.
- کرمر، جوئل. ۱۳۷۵. احیای فرهنگی در عهد آلبویه، انسانگرایی در عصر رنسانس اسلامی. مترجم: محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- کلینی، محمدبنیعقوب. ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۵. الکافی. مصحح: علیاکبر غفاری. چ۴. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- گوستاو، لوبون. ۱۳۴۷. تمدن اسلام و عرب. مترجم: سیدهاشم حسینی. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
- لنسکی، گرهارد و جین لنسکی. ۱۳۶۹. سیر جوامع بشری. مترجم: ناصر موفقیان. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- متز، آدام. 1364. تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری. مترجم: علیرضا قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
- مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۶۶. آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
- ــــــــــ . ۱۳۶۸. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
- مور، تامس. ۱۳۷۳. آرمانشهر (یوتوپیا). مترجم: داریوش آشوری و نادر افشارنادری. چ۲. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
- واسعی، سید علیرضا. ۱۳۹۸. «رویکرد انتقادی به ادوار تمدن اسلامی در نگرۀ نویسندگان امروز ایران». فصلنامۀ پژوهشنامۀ تاریخ اسلام. دوره9. ش۳۴. تابستان. ص5-27.
- وایتهد، آلفرد نورث. 1371. سرگذشت اندیشهها. مترجم: عبدالرحیم گواهی: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- ولایتی، علیاکبر. ۱۳۸۳. فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.
- یوکیشی، فوکوتساوا. ۱۳۷۹. نظریۀ تمدن. مترجم: چنگیز پهلوان. تهران: نشر گیو.