محمدرضا خاکی قراملکی
دانش‌آموختۀ مرکز تخصصی کلام، عضو هیئت‌علمی فرهنگستان علوم اسلامی. قم. ایران.
چکيده
ازجمله رویکردهای قابل‌توجه در مخالفت با تمدن‌سازی و اسلامی‌سازی علوم، نگاهی است که با اتکا بر فلسفۀ پدیدارشناختی و رویکرد انتولوژیکی، تلاش می‌کند الزامات تمدنی مدرنیته را امر اجتناب‌ناپذیر و حوالت تاریخی دانسته و هرگونه تلاش در اسلامی‌سازی و بومی‌کردن علوم جهت مهندسی تمدن اسلامی را محکوم به شکست بداند و درحقیقت، این رویکرد بر این باور است که اساساً دغدغه و تلاش برای تمدن‌سازی و اسلامی‌سازی علوم، ریشه در جریان بومی‌گرایی و هویت‌گرایی غرب‌ستیز دارد؛ ازاین‌رو، دلایل مخالفت خود را با این مسئله به موانع درونی و بیرونی بازمی‌گرداند. به همین روی، مانعیت درونی در امکان و امتناع تمدن‌سازی و تولید علم دینی را به حاکمیت دستگاه تئولوژیکی یعنی الهیات در جامعۀ اسلامی برمی‌گرداند. به این معنا که هر دستگاه معرفتی بشر که واسطه در فهم بشر از متن و حقیقت دین باشد، به دلیل ماهیت بشری‌اش، منجربه اعوجاج در فهم دینی و درنتیجه، ایدئولوژیک‌شدن دین می‌شود؛ درحالی‌که حقیقت دین به دلیل ویژگی‌هایی همچون قدسی‌بودن، مطلق‌بودن، فراتاریخی، عینی‌نبودن، امری است که مانع از مقایسۀ آن با علم و درنتیجه مانع طرح تمدن اسلامی بر محور تولید علوم دینی می‌شود؛ چراکه مواجهۀ ما با دین امری وجودی و انکشافی است.
مانعیت بیرونی در امتناع، به حوالت تاریخی، اقتضائات ذاتی مدرنیته، یعنی علم مدرن و تکنولوژی برمی‌گردد، که چنین حوالتی اجازه نمی‌دهد انسان با قدرت و اختیار خود در برابر آن مقابله کند. با توجه به دو دال اساسی نظریۀ یادشده در امتناع مهندسی تمدن اسلامی و تولید علم دینی، باید گفت اساساً بدون تفقه جامع در دین و ترسیم هندسۀ معرفت دینی و تبیین جایگاه الهیات مطلوب، نمی‌توان مواجهۀ صحیح و مطلوب با متن دین و جریان دین‌داری در مقیاس تمدنی و اجتماعی داشت؛ درواقع، رابطۀ وجودی با دین، رابطه‌ای درونی و فردی است و موجب انزوای دین در متن حیات اجتماعی شده و به سکولاریسم منجر می‌شود. ازسوی دیگر، چنین خوانشی از الزامات مدرنیته با اصل تکلیف و اختیار انسان در جهت تکامل اجتماعی و تمدن‌سازی سازگاری ندارد؛ ازاین‌رو، با فرض امکان‌پذیری توسعه و تکامل قدرت و اختیار بر محور حق، مسئولیت و تکلیف اجتماعی و تمدنی جامعۀ دینی، باید این اقتضا و حوالت تاریخی الزام‌آور و جبرانگارانه را بشکند و درنتیجه، طرح تمدن‌سازی اسلامی و علم دینی، مطلوب و امکان‌پذیر می‌شود.
کلیدواژه‌ها: علم دینی، تمدن‌سازی، تئولوژی، پدیدارشناسی، مدرنیته، علم، تکنولوژی، ایدئولوژی، انتولوژی، الهیات، دین.
- خاکی قراملکی، محمدرضا. 1396. «نگاه فلسفۀ تاریخی به تناسبات و الزامات شبکۀ قدرت و تمدن مدرن». مجموعه مقالات ارائه‌شده در دومین همایش ملی تمدن نوین اسلامی. تهران: دانشگاه شاهد. صص97ـ57.
- عبدالکریمی، بیژن. 1387. ما و جهان نیچه‌ای. تهران؛ نشر علم. چاپ اول.
- عبدالکریمی، بیژن. 1388. «تأملی بر تاریخ‌سازی‌های ایدئولوژیک». مجلۀ نامۀ فلسفی. شمارۀ 74. صص51ـ35.
- عبدالکریمی، بیژن. 1389الف. «جلال آل احمد، ضرورت بازگشت به سنت». مجلۀ غرب‌شناسی بنیادی. تهران: سال اول، شمارۀ 2. صص146ـ119.
- عبدالکریمی، بیژن. ۱۳۸۹ب. «تأملاتی پیرامون نسبت الهیات و علوم انسانی». همایش «علم دینی». تهران: دانشکدۀ علوم اجتماعی.
- عبدالکریمی، بیژن. 1389ج. «تأملی پیرامون عقلانیت مدرن؛ ارتباط آن با دین و زندگی مردم». نشریۀ پنجره. سال دوم. صص75ـ72.
- عبدالکریمی، بیژن. 1391الف. «ارزش و اعتبار تفسیر دینی و معنوی از اندیشه‌های انتولوژیک هایدگر». اولین همایش فلسفۀ دین معاصر.
- عبدالکریمی، بیژن. 1391ب. «بررسی امکان یا تأسیس علوم انسانی‌ـ‌‌اسلامی». ماهنامۀ زمانه، شمارۀ 30 ـ 29. صص41ـ35.
- عبدالکریمی، بیژن. 1392الف. ضرورت مواجهۀ پدیدارشناسانه با فرهنگ و تمدن غرب. قم: دانشگاه مفید.
- عبدالکریمی، بیژن. 1392ب. «هایدگر در ایران». روزنامۀ اعتماد.
- عبدالکریمی، بیژن. 1392ج. نشریۀ گفتمان الگو (دوماهنامه الگوی اسلامی_ ایرانی پیشرفت). شمارۀ ۱. صص39ـ37.
- عبدالکریمی، بیژن. ۱۳۹۳الف. «سهم فردید و نصر در بی‌تفاوتی تاریخی ما نسبت‌به تکنولوژی» (گفت‌وگو). سایت فرهنگ امروز: http://farhangemrooz.com/tag.
- عبدالکریمی، بیژن. 1393ب. «نقد اعتزال نو». دومین نشست پیش‌همایش. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
- عبدالکریمی، بیژن. 1394الف. «فهم دیگری با خویشتن تاریخی». روزنامۀ ایران. ارائه‌شده در پنجمین نشست علمی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. .http://irannewspaper.com
- عبدالکریمی، بیژن. 1394ب. «عقل متوهم (ردیه‌ای بر نظریۀ ساخت تمدن اسلامی)»، مجلۀ عصر اندیشه. شمارۀ ۸. ص78.
- عبدالکریمی، بیژن؛ پارسانیا، حمید. 1390. اسلامی‌سازی علوم انسانی (مناظره). قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- عبدالکریمی، بیژن؛ واعظی، احمد. ۱۳۹۰. «کارآمدی یا ناکارآمدی علم کلام جدید». برنامۀ زندۀ تلویزیونی «زاویه»؛ شبکۀ چهار.
- عبدالکریمی، بیژن؛ مهدوی زادگان، داوود. 1392. «امکان و امتناع علوم انسانی اسلامی». مناظره. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.